​Буряадай нангин һүлдэтэ амитад

 Ой тайгын эзэн баабгай

Баабгай анхан түрүүн хүн байhан домогтой. Ехэ урагшатай ангуушан агнахадаа, хүн бэеынгээ арhые тайлаад, тайгын ангай арhан даха үмдэдэг гуримтай hэн ха. Yдэр бүри баян олзотой бусадаг байгаа. Дүтын нүхэрынь атаа мэеэн боложо, нэгэтэ баабгайн агнуурида ошоhон үедэ хулгайгаар хүнэй арhыень галда шатаажархиhан.

Баабгайн эльгэн хүнэй эльгэнтэй адли, тэрэниие эдихэнь хорюултай гэдэг. Юундэб гэхэдэ, баабгайн эльгэ нэгэтэ амсаhан хүн хүнэй эльгэ эдихэ тухай аргагүй ехэ hанал хүсэлдэ абта­даг ха.

Арhыень үбшэжэ абтаhан бааб­гайн бэе хүнэй бэеын түхэлтэй hэн тула hүрөөтэйгөөр үзэгдэдэг.

Баабгай хүнэй хэлэ ойлгодог гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан. Тиимэhээ баабгайе дором­жолжо, наадалжа, тэрэниие алаха хүсэлтэй тушаагаа дуугархаяа сээр­лэдэг гуримтай. «Баабгай» гээд, сэхэ нэрлэдэггүй, харин хүндэтэйгөөр «Даха үмдэhэн Томо абга», «Дахатай үбгэн» гээд нэрлэдэг байhан.

Баабгайе агнажа алаад, нэн түрүүн иимэ дуудалга түүрээдэг урдын заншалтай: «Хаан ураатай болобол – hаадаг номоо хуряа, хатан ураатай болобол – хайша шүбгөө хуряа». Тэрэ «эрэ хүн hаа, hурша номоёо абажа буулга, эхэнэр hаа, зүүдхэлнүүдээ тай­лажа аба» гэhэн удхатай дуудалгын үгэнүүд зэрлиг арьяатаниие номго- руулха эди шэдитэй гэжэ тоологдодог.

Баабгайн үхэhэн бэе эшээнhээнь татажа гаргаһанай удаа ангуушад тэрэниие хүндэтэйгөөр мэндэшэлдэг, толгойдонь hү сүршэдэг. Тиихэ үедөө баабгайн үхэhэн ушараар ехэ уй гашуудал үзүүлжэ, шангаар гэншэн уйлалдадаг байhан гуримтай.

- Танингүй, абгаяа алаабди, - гэжэ байгаад бархиралдаха. - Эхэеэ танингүй, эсэгэеэ алаабди.

Али гэбэл, баабгайе хэнэйшье алаhаниие мэдээгүй хэбэр үзүүлжэ:

- Тайгын эзэн, торожо унаа гүт? Юундэ огто хүдэлэнгүй, эндэ хэбтэ­нэбта? Yндэр хадын оройhоо халтир­жа унаа гүт?

Ангуушанай бариhан 40-дэхи баабгай муу үйлэ заяанай тэмдэгтэй гэдэг: тэрэ ангуушаниие заабол бааб­гай таhара удар татаха.

Хаалтатай нааданхай – баабгай

Буряад орондо иимэ ушар болоhон гэдэг. Нэгэ айлда элдэб гай тодхор, үбшэ гасалан таhалдахаяа болёод, эзэн эхэнэр бөөдэ хандажа, абарал гуйhан. Бөө үзэл үзөөд, иигэ­жэ айладхаhан байгаа:

- Танай бүлын бүхы зоболонгууд ой тайгын эзэниие баряанда хааhан ушарhаа шалтагтай. Тэрэниие түргэн сүлөөдэ гаргагты, бүхы зоболонhоо мултархат!

Эхэнэрэй hанаанда үхибүүдтэнь хэнэйшьеб бэлэглэhэн мантан томо нааданхай баабгай hанагдаба. Гоё нааданхай муухай нуутагар болохогүйн тула целлофан тулам соо табигданхай, диван дээрэ hуудаг байгаа ха.

Нааданхай баабгайе туламһаа сүлөөлэн сасуунь тэрэ айлай бүхы гэшүүд эдэгэжэ, амарлингы байдал бусаhан гэдэг.

Баабгайн hабар мүнөөшье шэжэ бузарhаа аршалдаг эди шэдитэ хэрэг­сэл гээд сэгнэгдэдэг. Yнеэдэй хүхэнэй хабдарые баабгайн hабараар аргал­даг заншал бии. Yшөө ямаршье ами­танай үбшэнгүүдые сараха хүсэтэй гэдэг. Амитанай үбшэн газарта бааб­гайн hабар табижа жэгнээд, эльбээд хоноходо, үглөөдэрынь амитан элүүр энхэ болоод, бодожо гайхуулдаг.

Хүнэй толгойн үhэнэй унажа халсархада, баабгайн тоhон туhатай, hүлhэниинь хоолойн үбшэнгүүдые эдэгээдэг.

Сагаан шоно

Монгол, эхирэд, булагад, ахын ба тон үсөөн хори буряадай угуудай отог омогуудта шонын hүлдэ шүтэгдэдэг.

Домогоор эртэ урда сагта үншэрhэн нялха буряад хүбүүе эмэ шоно хүхэеэ хүхүүлжэ тэнжээhэн гэдэг.

Шоно угай зон шонын добтолгоhоо шархатаhан адууhа малые аргалжа эдэгээхэ эди шэдитэй гэhэн үгэтэй юм. Тиимэhээ урдын буряадууд шоноhоо шархатаhан амитанда шоно угай хүниие залажа асардаг байhан юм. Тэрэнь гартаа буу баряад, агаар руу буудаха үедөө: «Би - эмэ шонын хүбүүн Шаалай Мэргэнэй үри hадаhан гээшэб! Тэнгэриин нохой, нёлбоhоо hөөргэнь аба!» - гэжэ үгэлдэг байһан.

«Шоно - тэнгэриин гарбалтан» гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг, мүн лэ сэхэ нэрээрнь нэрлэдэггүй байhан заншалтай. «Хүдөөгэй баабай», «Хаан таабай», «Хүдөөгэй үбгэн» г.м. нэрлэ­дэг hэн ха.

- Сагаан шоно Хүхэ Мүнхэ Тэнгэ­риин заабаряар үйлэдэдэг нангин амитан», - гээд, урдын олон домогууд соо түүрээгдэдэг.

Һүрэг сагаан шононуудай адууhа малда добтолходо, ехэ hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог. Нангин сагаан шонодо барюулжа хосорhон малай түлөө шаналдаггүй, тэнгэриин бур­хадта үргэл боложо, тэрэнэй ашаар буян хэшэг үршөөгдэхэ гэhэн тэмдэг­тэй.

Буряад арадай заншалаар тэнгэ­риин нангин сагаан шононуудhаа гадуур үшөө юрын боро ба лусадай (шүдхэрэй түрэлэй) шононууд гээд илгардаг.

Бодон гахай

Хориин «бодонгууд» гэhэн угай нэрэ «бодон гахай» гэhэн үгэhөө үндэhэтэй ба hүлдэ тэмдэгтэй. Тус угай нангин шүтөөнэй амитан – зэр­лиг гахай.

Бодон гахайн hоёогоор худалдажа абтаhан газарай хилэнүүдые зурлан тэмдэглэдэг, хүниие хүдөөлүүлхэдээ, «газар гуйлгын» бүтээлдэ хэрэглэдэг байhан. Мүн лэ шэнэ гэрэй барилгын hуури бодон гахайн hоёогоор арюуд­хадаг бүтээл мүнөөшье зарим нюта­гуудаар хэрэглэгдэдэг. Yшөө урдань шэнэ гэрэй богоhо доро бодон гахайн тархи буладаг байhан заншалтай.

Бодонгууд омогой угсаатан зари­мандаа хурим түрэнүүд дээрээ хони­ной, адууhанай төөлэйнүүдэй орондо гү, али гэбэл тэдэнэй нэгэнтэй суг хамта бодон гахайн тархи табидаг байhан. Бодон гахайн төөлэйтэй хамта «жолоо» гээд нэрлэгдэдэг нариихан зүhэмэл бүд барюулаг­дадаг. Зарим ушарнуудта зүhэмэл бүдэй орондо бодон гахайн нугарhан талаhаа утаашань зубшажа отолhон өөхэ «жолоогой hүлдэ» гээд баридаг байhан заншалтай.

Худын түрүү бодон гахайн төөлэйдэ зургаан зурлаа гаргажа отолдог. «Гахайн төөлэй зургаан хүндэтэй» гэhэн үгэтэй. Хурим түрын түгэсэжэ, урагуудай мордоходо, гахайнгаа төөлэй худын түрүүгэй мориной эмээлдэ аргагүй бүхөөр зангилжа уяад табидаг hэн ха. Хар­гыдаа түрын ударидагша тэрэ бүхэ уяатай зангилаануудые заабол тай- лаад, гахайн тархи унагаажа «гээгээд», гэртээ бусаха ёhотой. Хэрбэеэ гахайн тархи мулталжа шадангүй, гэртээ аса­раад, үшөө эдеэн болгожо эдиhэн хүн заабол наhа бараха гэhэн тэмдэгтэй.

Урдын сагhаа бодон гахайн hоёо, үргэн, хохимой яhан үхибүүдэй, бүдүүншье зоной hахюуhан гээд шүтэгдэдэг. Yшөө газарай хүрьhые бузар буртагhаа, ада баршадhаа сэбэрлэн арюудхадаг хүсэтэй hахюуhан гэжэ тоологдодог.

Бодон гахайн хохимой яhые малай дал, хорёо соогуур үлгэдэг заншалтай байhан.

Шубуудай хаан - бүргэд

Yшөө үни урдын сагhаа хори буряа- дууд ба Ойхон олтирогой гарбалтад бүргэд шубуунда шүтэн тахидаг. «Бүргэд – Ойхон олтирогой Хаан Хото Баабай эзэнэй хүбүүн» гэhэн домог­той.

Худари буряадууд шононуудые ба бүргэдүүдые Ойхоной эзэн эжы эльгээжэ, шуhата үргэл эринэ гэжэ этигэдэг, жэл бүхэндэ тайлган дээрэ тэдэниие тахидаг гуримтай байhан.

В. Юмсуновай түүхын бэшэг соо хори буряадуудай анха урдань Байга­лай хоёр талын эрьенүүдээр ба Ойхон олтирог дээрэ байрладаг байhан тушаа бэшээтэй. Тиигээд нэгэтэ бүргэд тэдэнэй баян хүнэй басагые хулуужа абаад ябашаhан түүхэтэй. Хориин буряадууд тус ушарые: «Хаан шубуун - Бүргэд уурлаад хэhээбэ» гэжэ тайлбарилаад, hуурижаhан газарнуудhаа нүүжэ ошоhон гэдэг.

«Бүргэд – дээдын эзэтэй шубуун» гээд хэлэгдэдэг. Буряадууд бүргэд шубууе буудажа алахаяа ехээр сээр­лэдэг. Нангин шубууе шархатааhан, алаhан хүн заабол өөрөө hаяын сагта үхэхэ гэhэн hургаалтай.

Хэрбэеэ эжэл хоёр бүргэдэй нэгые буудажа хүнэй алабал, нүгөөдэнь тэрэ hүниндөө Ойхон олтирог ниидэжэ хүрэдэг. Тэндэ ондоо эжэл бүргэдые олоод, хоюулан ниидэжэ бусадаг. Бүргэд шубуун ганса буряадай гарба­лай шубуун бэшэ, харин Наран - най­жын hүлдэ гээд тахигдадаг.

«Һүр жабхаланта шубуун», «Ехэ шубуун» гээд нэрлэгдэдэг бүргэд хүнэй хэлэ ойлгодог, тэрэниие дором­жолжо дуугарhан хүниие дошхоноор хэhээдэг гэhэн этигэлтэй.

Мүнөөнэйшье сагта обоо тахил­ганай үедэ хаан бүргэд шубуунай ниидэжэ ерэбэл, hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог. Тэрэ нютагта жэлэй тур­шада амгалан тайбанай, hалбаралай байдал тогтохо гэдэг.

Буряадай угуудай нангин hүлдэтэ амитад Байгал далайтай таhаршагүй холбоотой. Тунгалаг уhандань гутаар загаhан ба хун шубуун тамардаг, дээгүүрнь хаан бүргэд шубуун элидэг, эрьедэнь Буха Ноён бүрхирдэг.

Хун шубуун – Эхэ шубуун

Хори буряадай нангин hүлдэтэ Хун шубуунай (Хүн шубуунай) домог бүгэдэндэ мэдээжэ. Урдын урда сагта нэгэ нуурай эрьедэ hүрэг хун шубууд ниидэжэ буугаад, далинуудаа эрьедэнь орхижо, арюун hайхан басагад боложо хубилаад, уhанда жарган тамардаг байhан домогтой. Нэгэтэ тэдэниие залуу ангуушан Хоридой Мэргэн хараад, сэбэр гоёдонь hаргаhан гэдэг. Тиигээд нэгэ гоохонойнь далинуудые абаад, нюужархиhан байгаа.

Уданшьегүй тэнгэриин шубууд – басагад уhанhаа гаража, далинуудаа үмдөөд, ниидэжэ ошоходонь, далии­ень нюуhан гоохон гансааран эрьедэ үлэhэн түүхэтэй. Саашадаа Хоридой Мэргэн Хун шубуунтай хуби заяагаа ниилүүлэн гэрлэжэ, 11 хүбүүдые ба 6 басагадые түрэhэн. Үхибүүдэйнгээ томо болоод байхада, Хун шубуун хатан Хоридой Мэргэниие гуйhан гэдэг: «Yтэлхэ наhандаа нэгэ дахин шубуунайнгаа далинуудые үмдөөд, ниидэхыемни зүбшөөгыш даа». Хоридой Мэргэн hамгаяа хайр- лаад, далинуудыень үгэhэн байгаа. Тэрэнь үмдөөд, Хун шубуун боложо хубилаад, тэнгэридэ элихэ зуураа: «Хайрата үхибүүдни томонууд болоо, намгүйгөөр амидырха аргатайнууд. Би Хаан Тэнгэри эсэгэдээ бусахамни!» - гээд, ниидэжэ ябашаhан домогтой.

Хоридой Мэргэн ардаhаань гуниг­тайгаар хандажа хэлэhэн гэдэг:

- Һүн сагаан сэдьхэлээрээ зорин, дун сагаан даляараа hэбин, үхибүүдээ эрьен ерэжэ байгаарай!

Тэрэ гэhэн сагhаа хори буряадай эхэнэрнүүд гэр бууса дээгүүрнь хун шубуудай ниидэн гарахада, араhаань hүеэ сүршэжэ, Эхэ шубуугаа үдэшэдэг заншалтай.