2016
ХҮХЭ МҮНХЭ ТЭНГЭРИИН ТАМГАТАЙ
XIII зуун жэлдэ тэрэ планетын дэлхэйдэ дүтэлhэн сагта Чингисхаан агууехэ илалтануудые туйлаhан түүхэтэй. Мүнөө мүн лэ бидэ, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин тамгатай арад зон, хара толботой планетын элшэ энергиие бэедээ шэнгээжэ, гайхамшагта илалта туйлалтануудта бэлэн байха ёhотойбди. Хүн бүхэн өөрын хубитые оруулха аргатай: махабад бэеэрээ, оюун ухаагаараа, сэдьхэлээрээ г.м. илгаагүй.
Ерээдүйн һаеын сагта манай арадта «индиго» гэhэн тусхай оюун бэлигтэй үхибүүд олоороо түрэхэ, буряад – монголшуул бүхы дэлхэйгээр «ялас» гэмэ илалта туйлалтануудаараа суурхаха. Тэрэ саг 540 жэлэй туршада үргэлжэлхэ.
Энгельсина Михайловна тус зурхайн тайлбариие олон жэлнүүдэй туршада хүндэ харуулангүй нюужа ябаа. Харин мүнһһ арад зондо мэдүүлхэ сагынь ерээ гэжэ тэрэ онсо тэмдэглэнэ.
НАНГИН ГАЗАРНУУДАА МАГТАЯ!
Элитэ зурхайшанай хэлэһээр, буряадайнгаа нангин хүсэтэй газарнууд тухай уран hайхан дуу шүлэгүүдые найруулжа, алдар солыень дуудажа, магтан мандаажа байхада, тэрэ нютагай сахюусад бурхад баярлажа, үнгэрhэн, мүнөөнэй ба ерээдүйн – гурбан сагуудай нюусануудаа сэлижэ харуулдаг.
«Алхана уулын солыень дуудаhанаймни баярта тэрэ намтай нангин нюусануудаараа хубаалдаhан юм», - гэжэ Энгельсина Михайловна хөөрэнэ. Мүн лэ би бусад буряад – монголой тусхай хүсэтэй нангин газарнуудай – Зэдын - Бүриин хаан баабайн, Баргажанай - Бархан уулын, Түнхэнэй – Шаргай ноёной, Байгалай - Ойхон баабайн - солонуудые магтажа, hүр hүлдые бадарааха аза талаантай байhандаа баяртайб.
АЛХАНА – БУРЯАДАЙ НАНГИН ТОЛГОЙ
Энгельсина Гармаева – эсэгээрээ Тунхэн нютагай, Хонгоодор угай, эжынгээ талаар - Сэлэнгын сонгоол уг гарбалтай. Алдар суута зурхайшан иигэжэ айладхана:
- Зурхайн эрдэмэй табан махабадай тайлбаряар, Алхана уула – бүхы буряад нютагуудай оройн тархи толгойнь юм.
Алхана – дэлхэйн бүхы бурхадай буудаг нангин гуламта. Буряад арадаа, байгаалияа дээшэнь татаха үүргэтэй юртэмсын бурхадай бэлэг юм даа!
Эндэ, аглаг талын зүрхэндэ, Алханын хормойдо, түрэл тоонто Ононой эрьедэ агууехэ Чингисхаан тусхай бүтээл - шэбшэлгэ гүйсэдхэhэн түүхэтэй. Ондоогоор, буян хэшэгэй үреэл, ород эрдэмтэдэй хэлээр, тусхай хүсэтэй «энергоинформационный посыл» газар, уhан, агаартань шэнгээhэн гэдэг. Тэрэ шэбшэлгэ - үреэлынь эндэхи арад зоной шуhа мяхандань, яhандань, hанаа сэдьхэлдэнь дүүрээр нэбтэрhэн гэжэ тэмдэглэгдэдэг.
Ага нютагта Чингисхаанай уг изагуурай сэрэгэй ехэ хүтэлэгшэд, сэсэн мэргэн түшэмэл ноёд, эрдэмтэй оюун бэлигтэн тогтожо hуурижаhан түүхэтэй. Ёhото буряад – монголой эрхим геном эндэ байгуулагдаhан!
Чингисхаанай угай тусхай тамгатай хүнүүд сэсэн бодолтой байхаhаа гадна ехэ хүсэтэй, ямаршье дайсадта диилдэдэггүй.
БУРЯАДАЙ ТАБАН МАХАБАДАНАР
Зурхайн эрдэмээр, Юртэмсын хамаг зүйлнүүд табан янзын маха бодоhоо бүридэдэг: уhан, модон, түмэр, гал, шорой.
Буряадай нангин газарнууд мүн лэ тиимэ hүлдэтэй: Ойхон ольтирог – уhан, Баргажан – модон, Алхана – гал, Зэдэ – түмэр, Түнхэн – шорой.
Хамаг юумэн уhанhаа гараhан. Буряад арадай онсо hууринь – Байгалай Ойхон ольтирогто. Эзэдынь - 13 сэргэтэй Арын 13 Ноёд. Ойхон ольтирогто ёhо гуримаарынь зальбаран мүргэhэн хүнүүд бүхы наhанайнгаа хэшэг далгада хүртэдэг, тэдэнэртэ эд зөөри, мүнгэн элбэгээр үршөөгдэдэг.
Модон махабодотой Баргажан нютаг хүгжэн hалбархын hүлдэтэй. Нангин Бархан уулада, Янжима бурханда мүргэжэ, гэр бүлэ, үри хүүгэдые, оюун бэлиг гуйжа мүргэдэг заншалтай.
Буряадай нангин хүсэтэй газарнуудые табан хушуута мүшэнэй түхэлөөр абажа харахада иимэ: Алхана – дээдын орьёлой толгой; Түнхэн – буян хэшэгтэй, баян далгатай баруун гарынь; Баргажан - үльгэр домогто, оюун бэлигтэй зүүн гарынь; Зэдэ ба Ойхон хоёр – бата бүхэ гарбалай hуури, хоёр хүлнүүдынь гэhэн үгэтэй.
ГАЛ ГУЛАМТА - АЛХАНА
Гал махабадай нангин гуламта Алхана уулын нэрэнь «алхаха» гэhэн үгэhөө үндэhэтэй. Богоhо дээгүүр алхадаг, хамаг бэрхэшээлнүүдые алхаад гаража, хүн түрэлтэн илалтын дуугаар дэлхэй дээгүүр алхалдаг….
Гал махабад хүнэй дунда наhанда - 32 – 33, 36 -37 –ной жэлнүүдтэ- тудалдадаг гэжэ эли. Энэ эгээл орёо, бэрхэшээл ехэтэй наhанай хугасаа юм: хүн гал соогуур гаталжа гараhан мэтэ байдаг. Олон агууехэ хүнүүд (Пушкин, Маяковский г.м) тус наhанай дабаануудые гаталжа шадангүй, наhанhаа нүгшэhэн гэжэ эли.
АЛХАНЫН НАЙМАН СУБАРГАНУУД
Саашадаа Энгельсина Михайловнагай онсо тэмдэглэhээр, Алханые тойруулжа найман субаргануудай бодхоогдон рамнайлагдахада, бүхы буряад арадай һалбаран мандаха саг ерэхэ. Найман нангин субаргануудай арамнайн наадан дээрэ буряад арад хоорондоо эблэржэ, нэгэ сэдьхэлтэй, нэгэ эрмэлзэлтэй, нэгэ зорилготой боложо нэгэдэхэ заяатай. Мүнөө дээрээ, бидэ буряадуудые, муугаар элдэhэн талхантай сасуулмаар. «Ши – баруунши, ши – зүүнши, ши – хойшонхиши!» - г.м илгараад, хэдэн тээшээ монсогойролдожо таhарhан гурил мэтэ шанаргүй тулюур байдалтайбди. Харин 2019 ондо Алханын орьёлдо заларhан найман нангин субаргануудай эди шэдитэ элшын хүсөөр буряад арад таhаршагүй холбоотойгоор нэгэдэхэ золтой заяатай!
ЭХЭ ХЭЛЭН – АРАДАЙ ХИИ МОРИН
Гал гуламта түрэл эхэ хэлэнhээ бадардаг. Галай заяаша эхэ хэлэнhээ hалбардаг. Түрэл хэлэн соо арадай хүгжэлтын томьёото тэмдэг, уг залгамжалайнь hүлдэ заяан сахигдадаг. Мүнөө бидэ, ехэнхи буряадууд, түрэл хэлэеэ алдан хосороожо байhамнай ехэ шаналалтай. Энэ талаар Агын буряадууд онсо илгардаг. Тэдэнэр түрэл хэлэеэ, ёhо заншалнуудаа шангаар сахин хүгжөөжэ ябана бшуу. Ехэ уг изагууртай, шанга голтой, хүсэтэй улад байhаниинь эли тодоор гэршэлэгдэнэ ха юм.
Эхэ хэлэн соо хүн бүхэнэй хии морин, буян хэшэг, аза талаан, зол жаргалайнь hуури оршодог. Эхэ хэлэеэ мартаhан зоной гуламтынь гал унтаржа hандардаг, хуби заяаниинь доройтодог.
Эхэ хэлэн – хүнэй дээдын бурхад сахюусадтай холбооной алтан түлхюур. Хүнэй генетикын томьёото тэмдэг миндааhан дээрэ мэтээр эхэ хэлэн дээрэ бэшэгдэнхэй. Ондоо хариин хэлэн дээрэ дуугардаг хүнүүдэй генетикын томьёото тэмдэгууд аршагдан hалгаагдадаг. Тэдэнэр хэлэн дээрэнь дуугардаг хариин арадай бүхы нүгэл шэбшэгые бэедээ шэнгээжэ, өөрын уг гарбалай сахюусадай, заяа hүлдэнүүдэй аршалалта дороhоо гаргагдадаг. Дасан ошоод, ондоо хэлэн дээрэ зальбаржа, хии мориёо мандаахада, сэржэм үргэхэдэ, сахюусад ойлгожо дуулахагүй.
Хэдэн олон сая жэлнүүдэй туршада тоонто нютаг газарнай эхэ хэлэн дээрэ абяалан зэдэлhэн, жэнхэни аялганууд агаартань тунаhан, хүрьhэндэнь шэнгэhэн… Харин мүнөө эхэ дэлхэймнай маанартаа гомдоод байна. Түрэл хэлэеэ мартан хаяhан арадай газар уhыень ондоо арадууд эзэмдэжэ,өөрынь эрхэ мэдэл доро оруулдаг гэжэ эли.
ШУҺАЯА ШЭНЭЛХЫН ТУЛАДА
Урдын буряадууд нэгэ иимэ hонин заншалтай байhан. Аймаг отогойнгоо өөдэлхөө болиходо, ондоо угай басагые хотондоо бэри болгожо оруулаад, шуhаяа шэнэлдэг hэн ха. Тиихэдээ Ага нютагай басагые, ядахын сагта, хүлһөөнь шэрэжэ, хулуужашье hаа гэртээ оруулбал, тэрэнь айхабтар шэрхи тэсэмгэй, ямаршье бэрхэшээлнүүдые бултыень дабаад, хадамуудайнгаа гал гуламтые бадарааха аргатай гэжэ этигэдэг байһан.
Yлбэр тулюур, үбшэндэ дарагдаhан хотон Зэдын басагаар бэриие хэхэ гэжэ оролдодог гуримтай һэн ха. Түмэр махабадтай Зэдэ нютагай арад зон айхабтар бүхэ шанга бэетэй, ута наhатай зон юм.
Эрдэмтэй ухаатай, оюун бэлигтэй, бата бүхэ ба эбтэй эетэй бүлэтэй болохын тулада Баргажанай басагадые шэлэдэг байгаа.
Наhанай далгатай, эд зөөритэй байхын тулада манай элинсэгүүд Байгалай Ойхон ольтирогой бэритэй болохые оролдодог байhан гэжэ эли.
ТАБАН ХУШУУТА МҮШЭН
Түнхэндэ табан хушуута мүшэнэй бага түһөө түхэлынь оршодог. Бүхы буряад – монголшуудай байдалай, hанаа бодолой хамтын энерги Түнхэнэй Мүнхэ Сарьдагай орьёлдо суглардаг. Тэндэhээ сэхэ дээшээ, «Долоон Yбгэд» гэhэн мүшэдэй аймаг руу дэгдэжэ, юртэмсын ододой экранда нүгэл буянгаймнай элшэнүүд эли тодоор харагдадаг. Одо мүшэдэй толиин гэрэлтэй хамта hөөргөө дэлхэй руу бусажа, ажамидаралаймнай шанар шэнжые тодорхойлдог юм. Ехэ нүгэлтэй болобол, зоболон гашуудал эдлэхэ, буянта хэрэгүүднай булибал, зол жаргал халиха. Хүн бүхэн, арад бүхэн - өөрын хуби заяанай дархан.
Жэшээнь, ямар толгойлогшотой болохомнай мүн лэ хамтын буянhаа сэхэ дулдыдадаг.
Автор: Баярма БАТОРОВА
Фото: Буряад ФМ
