Арадай аргашан Пагма баряашан

ХОНЁОР ОРЁОЛГО

Богонихон сагай хугасаа соо тэрэ бураядай эгээл мэдээжэ, хүңдэтэй арадай аргашадай нэгэн болоһон. Пагма баряашан хүнэй бэеын гэмтэһэн үе мүсэ, яһануудые онсо шадабаритайгаар барижа эдэгээхэһээ гадна, урдын нүүдэлшэдэй үндэһэн заншалта “хонёор орёолго” гэһэн аргаар хүнэй бэеын хщндэ ү бшэнгүүдые аргалдаг.

Дээдын эрдэмтэй, заншалта эмнэлгын эмшэдэй аргалжа шадаагүй үбшэнтэдые монгол, буряад угсаатанай эртэ урдын сагhаа хэрэглэдэг тус  аргын хүсөөр хүл дээрэнь бодхоодогынь гайхалтай юм.

Хүниие аргалжа, ами наһыень абаран утадхаха хуби заяатай түрэһэн баряаша абгай мүнөө 70 наһанайнгаа ойдо дүтэлжэ ябаашье һаа, хүнгэн түргэн алхадалтай, хурса харасатай, хүсэ шадал дүүрэн гүйжэ ябана.

 Пагма абгай, өөрынгөө түрэһэн гэр бүлэ тухай хөөрэжэ үгыт.

• Минии эсэгэ Дамдин мүнөөнэй Үбэр -Байгалай хизаарай Бооржын аймагай Адуун- Шулуун нютагта тоонтотой, баян айлай хүбүүн байһан юм. Тиимэһээ 30-аад онуудай хамалгаан соогуур арадай дайсан гэжэ хардуулаад сүлүүлжэ, холын Сагаан Далай (Беломорканал) руу эльгээгдэһэн.

Хүнэй хүйтэн газарта үхэл хосоролһоо тэрьедэжэ зугадаад, зургаан жэлэй туршада ябагаар ябажа, түрэһэн нютагтаа һөөргөө бусажа ерэһэн намтартай. Теэд тэндээ нютагжан үлэхэ аргагүй байһан ушараар гүрэнэй хилые дабажа гараад, Шэнэхээн нютаг руу нүүхэ баатай болоһон юм. Тэндэ Дамдин эсэгэмни нютагайнгаа басаган Абидын Янжиматай хуби заяагаа ниилүүлжэ, гэр бүлэ боложо түбхинэһэн намтартай. Би гэртэхинэйнгээ ори ганса басаганиинь болоноб.       

 Та ямар һургуули дүүргэһэн, хэды наһанһаа эхилжэ, үбшэнтэдые аргалдаг болоһон байнабта?

• Минии бага балшар наһан дэлхэйн хоёрдохи дайнай хүндэ хүшэр үедэ үнгэрһэн тула, эрдэм һургуули хэхэ арга боломжо намда олдоогуй юм. Гансал хотонойнгоо номшо үбгэдтэ заалгажа, үзэг бэшэгтэй танилсаһан хүн аабзаб. Тиигээд 15 наһанһаа эхилжэ,
• эхэнэрнүүдые түрүүлдэг болоо һэм. Саашадаа 30 наһаяа дабахадамни, баряаша эсэгэмни хүнэй яһа бариха, хонёор орёохо аргануудта һургажа эхилээ һэн.
• Минии эсэгэ хониной халуун орёолгоор үбшэнтэдые аргалдаг байһан. Халуун орёолгоор аргалуулһан хүнүүд 45 үдэрэй туршада айхабтар наринаар хүйтэнһөө, һалхинһаа бэеэ хамгаалжа, гэрһээ гарангүй, унтариһаа бодонгүй шахуу байха ёһотой.
• Тиигээгүй һаа, үбшэниинь һөөргөө һэргэхэһээ гадна улам ехээр һүжэржэ магадгүй.
• Харин би хүйтэн хонин орёолгоор аргалдаг гуримтайб. Энэмнай юун бэ гэбэл, болон хони гаргаад, зүрхэн, уушхан, бөөрыень болон бусад дотор органуудыень булагай хүйтэн уһан гү, али гэбэл аршаан руу шиихажа зайлаад, хүнэй бэедэ няадаг. Иимэ хүйтэн орёолгын һүүлээр оройдоо 3 үдэрэй туршада бэеэ нарил- жа хэбтээд, саашадаа хайшаашье гараад ябахада болохо. Тус  аргада хии һалхи татаха гэжэ байхагүй. Мүнөөнэй сүлөөгүй, яаралтай сагта энэ ехэ шухала бшуу,
• Хонеор ореоходо, ямар үбшэнүүд эгээл һайнаар эдэгэдэг бэ?

- 50 гаран жэлэй туршада олон лэ үбшэнүүдые аргалааб даа. Уушханай үбшэн туберкулезой эдэгэхэнь түргэдэдэг, тиихэдэ бөөрын, зүрхэнэй, саахарай үбшэнүүд һайнаар эдэгэдэг. Нэгэтэ Шэнэхээндэ намда түрэхын зүрхэ муутай (порок сердца), хоер наһатай хүбүүхэниие асараа һэн. Долоо наһа хүсэхэдэнь, тэрээниие Бээжэн хото абаашажа, операцида оруулха болоһон гэртэхиниинь; “Эмнэлгэдэ хэрэгтэй мүнгэ суглуулжа шадаха гээшэ гүбди?” -  гэжэ ехэ һанаагаа зобонги байгаа. Тэрэ хүбүүн жэл бүри хонеор ореолгоод, 7 наһа хүсэхэдөө, мэргэжэлтэ эмшэдтэ шалгуулхадань, зүрхэниинь эдэгээд, операци хэрэггүй болошоһон байгаа һэн.

 Пагма абгай, танай аргалһан үбшэнтэд булта һайн болодог гээшэ гү?

- Намда хандаһан 10 хүнэй зургааниинь лэ һайн болодог гэхэдэ алдуу болохогүй. Яажашье оролдоо һаамни, эдэгээгүй зон бии. Тэдэ зон минии аргаар һайн болохо нюургүй байгаа гээшэ ааб даа. Тэрэ ушараар би намда аргалуулха хүсэтэй үбшэнтэдые урид дасан ошожо, зурхайша ламада үзэл үзүүлэгты гэһэн эрилтэ табидагби.

 - Ямар үбшэндэ нэрбэгдэһэн зон ехэнхидээ танда хандадаг гээшэб?

- Һүүлэй жэлнүүдтэ бөөрөө үбдэһэн зон олошороо. Хүгшэн залуу, эхэнэр бүһэтэй гэжэ илгаагүй, бүри нарай үхибүүдшье бии. Энэ хадаа дороһоо даараһанһаа гол шалтагтай. Бэедээ хайша хэрэгээр хандахаяа болижо, дулаалаад, илангаяа үхи хүүгэдээ дулаан үмдэтэй, гуталтай ябуулхань ехэ шухала. Үшөө минии ажаглалтаар, саахарай үбшэнтэй зон олошороо. Энэ хадаа ехэ үег хоолгүй, шанар муутай, хурса эдеэнһээ дулдыдана. Хитадта тиимэ үбшэнтэд хомор. Жэ- шээнь, Шэнэхээнэй буряадууд еһото үндэһэн буряад эдеэгээр - аарсан, боро шүлэн болон шара будаагай хүрпөөгөөр онсолон хооллодог. Тиимэһээ тэндэ саахарай үбшэнтэй зон тон үсөөнөөр дайралдадаг.

 -Хониной дотор органуудые бэедэ няажа, арhаарынь ореоходо, элдэб хүндэ үбшэнгүүдэй эдэгэхэнь ехэ гайхалтай. Танай hанамжаар, ямар тиимэ шэдитэ үйлын хүсөөр тус эмнэлгэ гүйсэдхэгдэдэг гээшэб?

- Һая гаргагдаһан хониной органуудынь ба  үе мүсэ, арһа мяханиинь үшөө 2 часай турша соо амиды элшэтэй байдаг. Тэрээхэн сагай туршада амитанай бэеын элшэтэ хүсэ шадалынь, тусхай энергинь (Пагма абгайн хэлэһээр, амидаралай хорхойнууд) эршэмтэй шанга хүсэеэ алдадаггүй. Тиигээд, тэрэ үедэ хүнэй бэе махабадта няахада, хониной органуудай амидаралай хүсэ шадалынь хүнэй үбшэн орган руу һорогдожо ороод, шангадхан элүүжүүрдэг. Һулараад байһан үбшэн орган хүсэ шадал, тэнхээ нэмэжэ, үбшэнтэеэ тэмсэхэ аргатай болодог. Жэшээнь, саахарай үбшэнтэй хүнэй эльгэн нэгэ талаһаа хәроор дүүрээд, пүлхэгэр хатуу, нүгөө талаһаа һубшыгаад, хүсэ шадалаар һаланги байдаг. Хонеор ореоһоной һүүлээр эльгэн нэгэ жэгдэ болон  зөөлэржэ, хуушан түхэлдөө ородог.

Хонеор ореодог аргашад мүнөө үсөөн гээшэ ааб даа. Би 50 гаран  жэлэй туршада иимэ арга ябуулжа байхадаа, хэлэхэ байнаб: энэ эмнэлгэ хадаа ехэ хүсэтэй, олон арга бсломжонуудтай, ёһото эди шэдитэ арадай арга гээшэ. Аша туһань ехэ байхаhaa гадна, хүнэй бэедэ огто ямаршье хоро хүргэдэггүй гэжэ тэмдэглэхэнь шухала.

- Пагма абгай, та өөрөө үбшэлхэдөө, ямар  эмнэлгын аргануудаар бэеэ аргалдаг гээшэбта?

- Би залуу ябахадаа тон түрүүшынхеэ уушханай туберкулезоор үбшэлөө һэм. Тиихэдээ Бээжэнэй больницада хэбтэжэ, шаралгын аргаар һайн болоо һэмби. Тиигээд 1996 ондо тэрэ үбшэнэйнгөө дахин һэргэхэдэнь, Агын диспансерта аргалуулааб. Би өөрыгөө болон үхибүүдээ аргалжа шададаггүйб. Нэгэ дахин уушхандаа хониной уушха табяад, бэемни үшөө ехзэр муудахадань, мэргэжэлтэ эмшэдтэ хандаха баатай болоо һэм.

Үшөө буряад оронойнгоо эм домтой, хүсэтэй эршэтэй аршаануудаар аргалдаг ехэ һайн арга урдын сагһаа мэдээжэ. Үбшэнтэдые эмтэй домтой элдэб янзын ургамалнуудые эдьхэһэн аршаантай ваннада оруулаад, удаань эльбан барихада ехэ һайн аша үрэтэй юм.

 Танай арга тухай гүрэнэй заншалта эмналгын ажалтад ба эрдэмтэд юун гэжэ хэлэдэг гээшэб?

Эмшэд ба эрдэмтэдшье өөһэдөө намда олоороо аргапуулдаг юм. Шэнэхээнэй Хүх хотодо ажаһуудаг буряад ут гарбалтай Алабажан профессор намда хонеор ореолгожо аргалуулдаг, Тиихэдээ иигэжэ хэлэдэг: “ Ямар гое арга гээ шэб даа Үбшэнүүдэй хүдэлхыень досооһоо мэдэржэ байнаб. Тиигзэд лэ элшэ хүсэ һорожо абана гү”

• Манай буряад ороной баряашад тухай һанамжануудаараа хубаалдыт.
• Хитадай Хулан - Буйр аймагта яһанай баряашадай ниигэм эмхидхэгдэһэн юм. Тэрэ монгол, дагуур, эвенк, буряад гэхэ мэтын олон үндэһэн яһанай баряашадай нэгэдэл хамта 70 гаран гэшуүдтэй. Бэе бэөһээ ондоо, элдэбын аргаар эмшэпдэг арадай аргашад нэгэдэн хамтаржа, бэе бэетэеэ баян дүй дүршэлөөрөө, эрдэм мэдэсээрээ хубаалдадаг. М\н лэ хэрэгтэй сагтань гэшүүд  бэе бэедээ туһаламжа үзүүпдэг, үе – үе болоод уулзан зугаалдаг, нүхэсэдэг.
• Тэрэ булгэмдэ гансал баряашад тэшүүн болохо эрхэтэй, мэдэлшэд болон үзэл үзэдэг зоание абадагтуй.Өөрын аха заха дарганартай, хамтын мадзлэй мүнгэтэй, еһо журамуудые сахиха уялгатай. Тиимэ ниигэм байгуулга зониие аргалхын хэрэгтэ сэгэншэгүй ехэ аша туһатай байхын хажуугаар арадай арга- шадта өөһэдтэнь ехэ шухаг хэрэгтэй гэжэ һанадагби, Тиимэ бүпгэм Шэнэхээн нютагта эмхидхэхэ тухай дурадхал би оруулһан байнаб. Олон бархэ баряашадаараа суурхадаг буряадай нютагта нютагта Хулан - Буйрынхидай ниигэмтэй адли холбоо тогтоо- хоор балоһон гэкэ һананаб.