Урданай сонинуудай удхаар: Агууехэ Илалтын 60 жэлэй ойдо

Парадта хабаадагша

Москвада, Улаан Талмай дээрэ Илалтын парад боложо байхада, телерадиорепортаж соо Буряад Республакаһаа энэ парадта хабаадаһан Ананий Александрович НИКИТИН тухай тобшохоноор дурдагдаба. Телевизор харагшад, бидэ, ехэ омогорхожо һуугаабди. А. А. Никитин 18 наһандаа дайнда хабаадажа, Алдар Солын гурбан ордендо хүртэһэн габьяатай. Дайнай һүүлээр хүдөө ажахын институт дүүргээд, агрономоор олон ажахынуудта хүдэлөө, раймисполкомой түрүүлэгшээр һунгагдаа, хүдөө ажахын управлени толгойлоо, олон жэлэй туршада Сэлэнгын аймагай Ноехоной колхозые амжалтатайгаар ударидаа бэлэй.

Николай Намсараев

Буряад Республикын Дурасхаалай шэнэ ном

...Буряад Республикын Президентын дэмжэлгээр ба республикын Сэрэгэй комиссариадай, аймагуудай сэрэгэй комиссариадуудай, ветерануудай соведүүдэй, олон тоото түрэлхидэй оролдолгоор Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ ба сэрэгэй бусад тулалдаануудта алуулһан ба һураггүйгөөр үгы болоһон манай нютагай 93 мянган сэрэгшэдэй дурасхаал, мүн дайнай һүүлээр наһа бараһан хүнүүдэй ба мүнөө амиды байгаа ветерануудай нэрэ мүнхэлэгдэһэн байна. Энэ жэлэй эхиндэ ОАО "Республиканская типография" хэблэлдэ "Книга памяти Республики Бурятия" гараба. 8-дахи ботитой танилсалгын баяр ёһолол Буряад Республикын Үндэһэтэнэй номой санда олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэрбэ…

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда унаһан, шархаһаа боложо наһа бараһан, нэрэ һураггүй үгы болоһон сэрэгшэдэй нэрэнүүд, мүн КВЖД-гэй, Хасан нуурай, Халхын голой, Финскэ дайнда болон сэрэгэй бусад хёмороонуудта унаһан нютагаархидай нэрэнүүдые оруулһан 3-дахи боти 1999 ондо гараа һэн. Харин дайнай һүүлээр наһа бараһан 26,5 мянган зоной нэрэ мүнхэлһэн 4, 5-дахи ботинууд 2000 ондо гараа. 6-дахи ботидо Эсэгэ ороноо хамгаалһан амиды мэндэ ябагшадай нэрэ тоолбори толилогдоо, 7-дохи боти 2002 ондо гараа, эндэ Советскэ Союзай Геройнууд тухай дайнай ветерануудай дурсалганууд үгтөө. Зарим фронтовигуудта хабаатай дүүрэн мэдээнүүдые суглуулжа шадаагүймнай халагламаар байна, олон хүнүүд тухай ямаршье баримта байхагүй гэжэ редколлеги тэмдэглэһэн байна…

Рэгзэма Батомункуева

Эсэгын дайн: тоо баримтанууд

… * Артистнууд, уран зохёолшод, композиторнууд, һүзэгтэн, лама санаартад ехэ мүнгэ зөөри Оборонын жасада оруулһан юм, 1945 оной январиин 1-нэй байдалаар 353100 түхэриг һүзэгтэйшүүлһээ ороһон байгаа, Олон ламанар хубиингаа мүнгэ зөөри оруулаа һэн: 1944 ондо Жамьянов Ринчин - 5000, урдын хамба-лама Галсанов Хайдаб - 60000, Дармаев Лобсан-Нима 34000 түхэриг шархатаһан сэрэгшэдтэ туһаламжа болгон оруулаа һэн. 10 гаран ламанар Верховно Ахамад командалагша И.В.Сталинһаа баяр баясхаланда хүртэһэи юм.

* Эсэгын дайнай үедэ Улаан-Үдэ хотодо баруун тээһээ нүүлгэгдэһэн 14 госпиталь хүдэлөө һэн. Эдэнэй 10-ниинь республикын Элүүрые хамгаалгын Арадай комиссариадай, 4-ниинь СССР-эй Оборонын Комитедэй мүнгэ зөөреэр хүдэлһэи байгаа. I -дэхи, 6-дахи һургуулинуудта, кооперативна техникумдэ, Кабанскын, Загарайн аймагуудта олон мянган оро дэбдихэртэй госпитальнууд худэлжэ, шархатагшадые аргалдаг, эмшэлдэг һэн. Медицинын эрдэмэй кандидат Э.Р.Раднаев эдэ госпитальнуудай ахамад врач-хирургаар томилогдоһон юм. …

Бата-Мунхэ ЖИГЖИТОВ хэблэлдэ бэлдэбэ.

Американ Бадма

Энэ Бадма гэжэ хүнэй «Американ» гэһэн ара нэрэтэй болошоһон ушар уншагшадые угаашье һонирхуулхал байха

Жэгтэй хуби заяан

…Бадма Дулмаевич 1942 ондо сэрэгэй албанда татагдажа, ганса эжыгээ, дуратай сэбэр һайхан хани нүхэрөө орхижо, Эсэгэ ороноо фашистнуудһаа хамгаалгын дайнда мордоһон. Солдат Бадма дайшалхы замаа полкын разведчигээр эхилһээр, жэлһээ үлүүхэн эгээл аюултай алба дүүргэжэ ябаа ха юм.…

1967 оной намарай түрүүшын һарын гараад байхада, Түнхэн нютагта хүн зондо үзэгдөө, дуулдаагуй үльгэр туужада оромоор ушар тохёолдоһон түүхэтэй.

Тэрэ үдэр «Слюдянка-Кырен» маршрудаар ябадаг автобус Жэмһэгэй буудалда зогсожо, олон хунүүд бууба. Буугшадай дундаһаа шэб шэнэ гоё хубсаһатай, нариихан ундэр бэетэй, дүшөөд гаран наһатай, гартаа хаб хара арһан хоёр томо чемодануудые бариһан хүн нэгэ ондоохоноор харагдаба. Үнеөхи танигдаагүй хүн магазинай хажууда байһан хүнүүдтэ дүтэлөөд, ородоор иигэжэ асууба:

- Скажите, пожалуйста, где живёт бабуля Дулма Будаева?

… Бадма Будаев албанда татагдаад, Забайкалиин хүбүүдһээ бүридэһэн 321-дэхи дивизидэ албаяа эхилһэн намтартай. Тус дивизи Сталинградые хамгаалгада алдаршаһан түүхэтэй гэжэ мэдэнэбди. Сталинградай һүүлээр дивизинь баруулжаа добтолжо, Донбасс, Одессэ, Николаев болон бэшэшье городууудые сүлөөлөөд, Тирасполь хотодо дүтэлөөд, добтолгын бэлэдхэл хэжэ эхилһэн байгаа. Нэгэтэ сержант Будаевта мүнөө һүниндөө «хэлэ» оложо асарха гэһэн захиралта үгтэбэ. Бадма табан нухэдтэеэ дайсадай ара талада үрагшатайгаар ходорон гараһан аад, теэд дайсанай засадада орошоо һэн. Тулалдаанай үедэ нүхэдынь бултадаа алуулһан, харин шархатаһаи Бадма плендэ абтаад, олон лагерьнуудаар дамжа дамжаһаар, 1944 оной эхиндэ Гамбург хотодо асарагдаад, дайнай дүүрэтэр тэндээ хүндэ гэгшын хара ажал хэжэ байгаа.

… Дайнай түлэг боложо байхада (1943 ондо), зоной дунда «похоронко» гэжэ нэрлэгдэһэн үнөөхи саарһан эжыдэнь ерээ. Бадмын эжы нютагайнгаа мэргэшүүлдэ ошожо үзүүлхэдэнь, тэдэнэрынь нэгэ хүндэл иигэжэ хэлэдэг байһан: «Бадмашни шархатаашьегүй, амиды мэндэ ябанал, гэртээ бусажа ерэхэ».

Дайнай дүүрэһээр олон жэлэй үнгэрөөшье һаань, Дулма теэбиин Бадмаяа хүлеэһэн зандаал һуухадань, нютагайнь хүнүүд - үтэлһэн, залуугүй гайхалсадаг, хайрладаг байгаа...

…Бадма Будаев арбан жэлэй туршада Петерсон фермерэйдэ ажаллаад, Америкэтэй танилсаха зорилготойгоор тэндэһээ болёод, баруун тээшээ Номгон далай хүрэтэр ошоод, Вашингтон, Ореон, Невада, Аризон штадуудаар арбаад жэлэй туршада элдэбын ажал хэжэ ябаһаар, Калифорни штадай Лос-Анджелес, Сан-Франциско, Санта-Моника хотонуудаар ябаад, Санта-Мария хотодо удаан саг соо тогтоһон (гэртээ харижа ерэтэрээ) байгаа.

Бусалган

 Нэгэтэ, 1966 оной алтан намарай һэрюухэн үдэр, манай консульствоһоо (Сан-Францискада байдаг) Бадмада бэшэг ерэбэ. Тэрэниие задалжа харахадань, консульстводо үтэр түргэн ерэхэ гэһэн урилга байба. Тэндэ ошоходонь, дайнда ябаһан, ямар ушарта плендэ ороһон тухайгаа эли тодоор бэшэжэ үгэхыень дурадхаба. Тиигэжэ Бадмын хэрэг Москвада харагдаад, Эхэ орондоо урбаагүй гэжэ элирүүлэгдээ һэн. Ушар тиимэһээ Бадма Будаевта СССР-эй гражданин гэһэн паспорт барюулагдажа, гэртээ бусаха эрхэтэй болобо. 1967 оной зунай халуун удэр Бадма томо гэгшын пароходто һуужа, Ванкувер портһоо Номгон далайгаар тамаржа, Находкодо буугаад, Владивосток хүрэжэ, поезддо һуугаад, Байгал далайн эрьедэхи Слюдянка станцида буугаа һэн…

Дамнин ОШОРОВ, Эсэгын дайнай, эрдэм һуралсалай ветеран.

P.S. Эдэ бүхы һонинуудаар һонирхобол, «Буряад Үнэнэй» сайтда орожо, архив гэһэн тобшо даража, 104-дохи жэлээ хэблэгдэжэ байһан сониной бүхы түүхэтэ баялиг хужарлан, анхаран уншаха аргатайт.

Урданай сонинуудай удхаар: Агууехэ Илалтын 10 жэлэй ойдо

Урданай сонинуудай удхаар: Агууехэ Илалтын 20 жэлэй ойдо

Урданай сонинуудай удхаар: Агууехэ Илалтын 30 жэлэй ойдо

Урданай сонинуудай удхаар: Агууехэ Илалтын 40 жэлэй ойдо

Урданай сонинуудай удхаар: Агууехэ Илалтын 50 жэлэй ойдо