Эхэ-Геройн хубита ехэ

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн дажарта хэды олон баатар сэрэгшэд ошожо, ами наhаяа хайрлангүй, Эхэ ороноо хамгаалаа гээшэб. Харин ара талада үхибүүдhээ эхилээд, үндэр наhатай хүгшэн эжынэр, баабайнар үдэр hүнигүй Илалтын түлөө ажал хээ гээшэ. Тэдэ зоной олонхинь түүхэдэ оронхой. Дажнай Базаровна Будаева дайнай эхилхэдэ, 10 наһатай байһан. Тэрэ сагаа гуниглан hанана. Үлдэхэшье, даарахашье хатуу саг байгаа даа.

Хүн түрэлтэнэй түүхэдэ айхабтар муухай дэлхэйн 2-дохи дай фашис Германи үүсхэжэ, хэды ехэ хүнэй нулимса, шуһа адхаһан байнаб даа. Европын гүрэнүүдые эзэмдэн, 1941 оной июниин 22-то гэнтэ дайгаар Совет гүрэндэ ороһон байгаа. Энэл үдэрһөө Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ. Гүрэнэй бүһэтэй зон булта Эхэ ороноо хархис дайсадһаа хамгаалхаяа бодоо. Ара талада үхибүүд, эхэнэрнүүд, наһатай зон үлэжэ, Илалтын түлөө ажаллаа. Дайнай үедэ балшар бага наһатай зон яһала ехэ гашуудал амталаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ шадалтай бэрхэ эрэшүүл Эхэ ороноо фашистнуудһаа хамгаалхаяа сэрэгтэ мордоо, харин эхэнэрнүүд, үхибүүд, үбгэд хүгшэд нютагтаа үлэжэ, үлэн хооһон сагай тохёолдоошье һаа, сэрэгэй түлөө ажал хээ. Заводуудта, колхоз ба совхозуудта олонхи эхэнэрнүүд ажаллаа. Баянголой Эхэ-Герой Дажнай Базаровна Будаева тухай хөөрэхэмнай. Дажнай Базаровна 1926 ондо малша ажалша Сэрэни Базарай гэр бүлэдэ басаган үри боложо мүндэлһэн юм. Гэртээ дүрбэн үхибүүд байһан. Базар Ламажаб, Базар Үржил, хоёр аханарынь баһал колхоздо бүхы наһаараа ажаллаһан, дайнай үедэ Илалтын түлөө бултантай адли өөрын хубитаяа оруулһан юм.

- Тэрэ саг һанахада, ехэл гунигтай байгаа. Үлдэхэш, даарахаш... Дулаан хубсаһан хоморой байгша һэн. Үдэртөө нэгэ дахин эдеэлхэш. Мүнөө сагта байдал ямар жаргамаар болоо гээшэб? Иимэ сагта тудахаб гэжэ ухаандамниш үгы байгша һэн, - гээд, Эхэ-Герой Дажнай Базаровна хөөрэнэ бэлэй.

Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө. Тэрэ үеын үхибүүд сагай байдалда һайса дадажа, томошуулай ажал хэнһээш дутангүй хэжэ байгаа.

- Эсээб, үбдөөб гэжэ ганирха гээшые оройдоошье һанадаггүйб. Орооһо, хартаабха түүхэш, зунай сагта үнеэ һаахаш даа. Үбһэндэ ябагша һэмди. Теэд үхибүүд бидэ тэрэ сагтаа наадаха, хүхихые мартагшагүй бэлэйбди, - гээд, ара талын ветеран дурдана.

Эдэ үхибүүдэй гүлмэр залуу наһанда айхабтар муухай дайн дажар тудаа бэлэй. Хара багаһаа ажал хэжэ һураһан хадаа хүндэ сагай шэрүүниие бэлээр дабаһан шэнгеэр һанагдажашье магад. Сэрэни Базар абань ажалша, шадамар байһан. Хонидтошье, эбэртэ бодо малдашье һайнаар ажаллаһан намтартай. Дажнай Базаровнагай 15-тай байхадань, дайн эхилээ. Тэрэ хүйтэн, үлэн сагые Эхэ-Герой иигэжэ дурсана: “Түлеэндэ ябахабди, тиихэ сагта түлеэн хомор байгаа. Нэгэ-нэгэ шүүрхэ айлнуудаар хубаахабди. Үхэрөөршье, морёоршье, ябагааршье ошодог һэмди. Тэрэнэй һүүлээр һаалишан боложо жаргааб. Үдэртөө гурба дахин һаадаг байгаабди үнеэдээ”.

Дайнай һүүлээр байдал гэнтэ һайн болоо бэшэ юм ааб даа. Амиды мэндэ үлэһэн баатар сэрэгшэд нютагаа бусажа ерээ, олонхинь колхозой ажалда шунан орожо, байдалаа һайжаруулха хэрэгтэ унаһан малгайгаа абангүй ажаллажа эхилээ. 1954 ондо дайнай ветеран Цырен Раднаевич Будаевтай ниилэжэ, ан-бун ажаһуужа, 10 үхибүүдэй аба эжы болоһон. Бултыень хүнэй зэргэ хүнүүд болгожо шадаһан. Эгээн томо хүбүүниинь - Борис Цыренович, Хабаровскын сагдаанарай дээдэ һургуули дүүргэжэ, наһанайнгаа амаралтада гаратараа, Хурамхаанай уголовно мүрдэлгэдэ абьяастайгаар ажаллаһан. Арбан багашуулаа хүнэй зэргэ хүн болгоһонойнь түлөө Дажнай Базаровнае гүрэн түрэ «Эхэ Герой» гэһэн үндэр тэмдэгээр сэгнээ.

- Хадамда гарахадаа, Будайн Сэрэн Бодон нютагта һуудаг байгаа. Тиишээ намайе морин тэргээр хүргэжэ ошоо һэн. 1959 ондо Бодонһоо Баянголой колхоздо ерээд, хониндо хүдэлөөбди, - гэжэ хөөрэнэ.

Дайнай, ара талын ветеранууд жэлһээ жэлдэ үсөөн боложол байна. Баргажанай Баянгол нютагһаа 600 гаран эрэшүүл Эхэ ороноо хамгаалхаяа ошоһон юм. Теэд булта элүүр мэндэ бусажа ерээгүй. Дурасхаалай номой тоогоор 50 хубинь нютагаа бусаагүй. Дажнай Базаровна 95 наhанай дабаанда гараашье һаа, ухааниинь һонор зандаа, гэр соогуураа өөрөө ябана. Тэрэ шэрүүн саг тухай залуушуулда хөөрэнэ. Дайн гээшэ – аюул. Хэтын хэтэдэ дайн дажар болонгүй, хүнэй үринэр амгалан байг!