Уран үгэ. «Бабжа-барас баатарай солын эхин» - 3

 «Мүшэд руу шэртэхэдэ, ню­дэнэй хараа һайжардаг гэжэ дэмы бэшэл ха, һэрюу даагаад, нюдэмни нээрээ­шье аршаанаар угаагдаһан шэн­ги болонол», - гэһэн бодол оро­одхино. Тиин Алтан гадаһан, До- лоон үбгэд тээшэ нюдэниинь өөрөө шэглэжэ: «Хай, мүнөө эдэ одод руу Бэхи бүхэмнишье хаража, бидэн­дээ һанаагаа зобожо байгаа аалам», - гэжэшье һанагдаха юм. Дээгүүр матарһан Тэнгэриин зүйдэл онсо­хоноор харагдаад, талын дундуур зурын ошоһон хонхо-ялхи харгы­тай жэшэгдээ. Ай, хөөрхэй, элин­сэг хулинсагнай одоо хахад түбиие тойроо һэн гээшэ даа гэһэн бодол зуралзаадхина. Захагүй бүрэнхы тэнгэриин хабхаг доро тойроод һүртэйгөөр барайлдаһа хадануу­дай хүнхэгэр оёороор аршагүйхэн эхэнэр гансаардан зогсоно. Залуу һарын һүргүй туяада тэрэнэй дүрсэ бүришье хайратайгаар харагдаха юм.

Саг мүнөө хатуу, хаанаһааншье дайсад буужа, һүйдхэхэ, тууха гү, али бүри хороожошье болохо бай­на бшуу. Иимэ ушарнууд олошо­роо. Айлнуудай мал адууһа, гэргэ хүүгэдыень манжа, хамнигадай ба­рижа абаашаһан тухайнь дуулдагша. Мүнөө бурханай хайраар ямаршье харша абяан дуулданагүй. Нохойнь зантагар тархи дороо урда хүлнүүдээ дэрлээд, абяагүй хэбтэнэ. Садха­лан үнеэниинь хүндөөр уухилан, хибэдэһээ хибэнэ, дал доро тугалынь иираглана.

«Барһад, хүбүүдни, унташоол ааб даа. Ехэл туһатай зон болоол даа, хамаг ажал хэнэ. Бабжа бүри үүсэшье хэдэг болонхой, Хондолито­ёо хоюулан агнаха, загаһа барихадаа бэрхэнүүд. Һур харбаха, барилдаха мэтые абань заажа үгэнхэй, бэлээр хүндэ мүхөөгөө үгтэхэгүй. Юрэдөөл, муул юумэ саашалаг! Хүбүүднил хай­ратай! Урдань юуншье угтана юм ааб даа?» – гэжэ бодол мухарюулһаар, эхэ гэртээ орожо, үүдэеэ бүхэлжэ уяад, унтари руугаа шургаба. Гуламтынь сог бүри бууранхай, жэжэхэн ошо­хонууд лэ газаахи мүшэдтэл аниб- ониб гэлдэн: «Зай, багтай, амара хал­та», - гэжэ уряалһаншуу. Тииһээр эхэ хүбүүдтэеэ хамта амтатайхан нойрой долгиндо абтаад, хуушан шара һэеы гэрэй байдал амгалан бүхын дали доро ороо һэн.

Үглөөгүүр. Эжынь мушхалаа та­тангаа аалихан гүнгэнэнэ:

Заян Заян Заюулайм -

Зааханаймнайл аянга,

Заян Наваа хоёрнайл -

Заяанаймнайл нютаг лэ.

Байдан Байдан Байданайм -

Бадамнаймнайл аянга,

Бадан Ёогоо хоёрнайл -

Буряадаймнайл нютаг лэ.

Наян Наян Наяанайм -

Наваанаймнайл аянга,

Наян Наваа хоёрнайл -

Наваанаймнайл нютаг лэ .

Бабжа: – Эжы, Наян Наваа гэжэ га­зар нээрээ бии гү?

Эжы: – Бии даа. Манай элинсэгүүдэй нютаг, аргагүй холо байдаг.

Хондоли: – Аяар тиишэ яагаад ябашоо юм?

Эжы: – Чингис Богдымнай аша Хүлэг хаан тэрэ газар дайлажа абаад, өөрынгөө зониие тэндэ түбхинүүлээ. Одоо дулаахан, алим жэмэс дүүрэн. Моридойнь уһан үзэм соогуур гарахада, табгай- гаарнь дүүрэн үзэм шэгээтэй бай­даг һэн ха.

Бабжа: – Яаһан г оё нютаг бэ-э?

Хондоли: – Тиишэ ошодог һаа. Одоо үзэм садатараа эдихэ һэм.

Тантяана: – Уһан үзэм гэжэ юун бэ? Ямар байдаг бэ?

Бабжа: – Амтатай алим жэмэс, нэрһэншүү.

Эжы: – Манай зон тэрэ нюта­гаа мартадаггүй, тиишэ бусахал һанаатай, эмээлэйнгээ бүүргэ урагшань харуулаад табидаг. Үүдэмнайш урагшаа.

Хондоли: – Мэдээб, мэдээб! Сэр­гэмнайш баруун-урдал.

Бабжа: – Тиигээд лэ үбгэн абам­най бүүргээ урагшань харуулагты гэгшэ бы?

Эжы: – Зай, хүбүүдни, яарая, ажалаа хэе (бажуугаад, хабтагай дээрэ дэлгээһэн айрһа гаргажа, гэр дээгүүр хатаана). Бабжа Хондо­ли хоёр гүльмэеэ харангаа, үнеэгээ гол руу туужа уһалагты, тии- шээ бэлшүүжэн. Аргалаа түүнгээ ябаарайт. Би Дахалай баянтан руу ошожо, эрьюулгэ талхи тойрохом, сарай арһан аад, х үдэр гээшэнь.

Бабжа: –Эжы, би һүүлээрнь той­ролсуужаб.

Хондоли: – Бишье.

Тантяана: – Би ошо лдохом гү?

Бабжа: - Үгы, Тантяана, гэрээ һахяад бай. Хэрэгтэй хүнэй ерэ­бэл, булта үгы байхалди.

Эжы: – Гэртээ үлэ даа, Тантяана. Хотошодоо энээниие (амһарта соо эдеэ хэнэ) гаргажа эдюулэ. Байта­раа, Харагшанайнгаа холо ошоһон хойно тугалаа булагһаа уһалаад бэлшээгээрэй.

Тантяана: – Зай.

Эжы: – Хотошоёо баряад бай, намай дахаха. Дахалайн нохойну­удта таһа татуулха. Зай, ябахам.

Бабжа: – Тантяана-а, тэбэгээ сохиһоор, тугалаа уһалхаяа бү мартаарай.

Хондоли: – Номо һумаа абаад ябаха гүбди?

Бабжа: – Абаад. Юуншье боложо магад. Томошуулай номо бэшэшье һаа, миинһээ дээрэ байха.

Хондоли: – Хамниганай доб­толоо һаань, харбахабди, аһа-а, ахай?

Хоёр хүбүүд аргал түүдэг бургааһан гүрэмэл арагуудаа, шэдүүрнүүдээ абажа гарана.

Тантяана нохойтоёо наадана, дээрэнь һуугаад, морин болгоно. Тэбэг сохино. Турлааг хараад:

- Турлааг, турлааг,

Турлан хаанай бэри бэлэйш,

Тугалдаа ябаһаар туйбаа гээ- гээш...

Эшхэй-гошхой, эшэгэн туул­маг!.. – гэжэ хойноһоонь гүйн хаш­харна. Тииһээр тугалаа һургааг тээльнигһээ гаргажа, һүүлһээнь барин «шүү-лоо, һии-лоо!» гэһээр, булаг тээшэ оодорголдоно.

2-ДУГААР ҮЙЛЭ. ХЭЭРЭ

Хондоли: – Загаһан үгыл, хөөлэнтииш ороогүй.

Бабжа: – Хойноһоо хүйтөөр һалхилһыень ороогүй ха даа. Хүйтэн хадань гутаар орожо болохо.

Хондоли: – Гутаарай мяха эдихэдээ, ухаан һонор, нюдэн хурса болодог гэжэ аба хэлээ һэмнай.

Бабжа: – Үглөөдэрш юумэ ороогүй һаань, түү тэрэ хоёр голой уулзуурта байһан хабсагай доро гүльмөө табия. Тэндэ гүнзэгы хүйтэн сээл бии. Тула- нууд сохом орохо байха.

Хондоли: – Зэбгэн, хадаранууд гу­ран шиирэн соо, дулаан-бүлеэндэ һайнаар баригдадаг гүб даа.

Бабжа: – Загаһадш хуу өөрын зан­тай.

Хондоли: – Хүнүүд шэнги гү?

Бабжа: – Хондоли, шамшуу, ши аяг­тай гүбши.

Хондоли: – Абамнай мяхатай ерэхэ байха.

Бабжа: – Манай эсэгэ һайн ангуушан даа, хараһанаа алдахагүй. Хондоли, ар­галаа түүгээд, сагаалса мэргэлүүжэбди.

Хондоли: - Гарнай хатуу, нюдэмнай хурса болохо.

Бабжа: – Есүнхэ мэргэндэл оно туда­даг һаа, һайн һэн. Харыш, тэрэ элеэ шу­буу (өөдөө һарабшалнад), одоо хурса нюдэтэй, иимэ үндэрһөө харажархи­бал тэрэ хулгана. Байз, харбаад, оноод туршаял, үрхэ хулганаш һаань тудахаб­ди.

Хүбүүд иишэ тиишээ хараашалан харбана. Бабжа нэгэ үрхэ тудана. Хон­доли нэгэ баха ононо.

Бабжа: – Баханууд хуу дээшэлээ, бо­роо зүгнөөл ха.

Хондоли: –Дулаан бороо ороһой! Зэбгэн, хадарин одоо баригдаха бэзэ, ахай?

Бабжа: – Теэ, Хондоли, яарая, эжы­дээ хамһаха хэрэгтэй.

Хондоли: – Тэрэ талхиинь морёор тойрохоор лэ.

Бабжа: – Хари даа.

Хондоли: – Ахай, та бидэ хоёр хэзээ унаатай болохо юмди?

Бабжа: – Хүлеэжэ бү яда. Энэ бэеэ­рээ хурдан морёор гүйлгэлдэхэбди.

Зуурандаа томо шулуун хүреэтэй 3-4 булашын дэргэ орожо ерэнэ.

Хондоли: (шулуунууд дээгүүр гүйнэ, харайна).

Бабжа: – Бү гүй хүүр дээгүүр. Эндэш урданай баатарнууд хэбтэнэ.

Хондоли: - Аха, та хаанаһаа мэдээб­та хэнэй хэбтэһые.

Бабжа: - Үльгэршэн Шодой үбгэн хөөрөө һэн. Энээ руу түрүүн Хүн гүрэнэйхид байгаа. Тэдэ тоо томшогүй олон баатарнуудтай, оторо дайн байл­даагаар байһан зон гээ. Үхибүүдынь бүри жааһаа дайнда бэлдэдэг, хони ямаадаа унаад, жэжэ ангуудые харба­жа ябадаг байгаа. Тантяанаһааш жаа­нууд аад.

Хондоли: – Тантяанамнай нохойгоо унаад агнаха гү, тиибэл (эльгэ хатана).

Бабжа: – Энээ руумнай гайтай ехэ тулалдаанууд болодог байгаал даа (нюдөө аняад, шэхээ табин шагнаарха­на). Эртэ урдын сэрэг суур дарашаһан шэнгил.

Хондоли: – Түмэн морид табараа юм бэшэ гү? Зүүдэндээш халта хараһайб! Тэдэ баатарнууд хуяг дуулга үмдэдэг байгаа гү?

Бабжа: – Үмдөөл ааб даа.

Хондоли: – Ахай, түргөөр томо бо­ложо, баатарай хуяг дуулга үмдэхэ байгаабди.

Бабжа: – Үмдэхэбди заатагүй. Ма­найш наһанда байлдаан болохо. Зай, шамдая!

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарта)