Олон һалбарита бэлиг

«Эхын захяа» гэжэ туужа болон үгүүлэлнүүдһээ бүридэһэн номынь Буряад Уласай Гүрэнэй (2017 он), И.Калашниковай нэрэмжэтэ (2016он) шангуудта хүртэһэн юм. Энэ зохёол тухайнь Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Хандажап Дампилова «Буряад үнэн» сониндо хэблэгдэһэн «Шэнэ һэбшээн» гэһэн очерк дотороо: «Энэ зохёол хүнэй хүндэ хүшэр ажабайдал харуулһан. Уншаһан хүн наһатайшье, залуушье байг, заатагүй зүрхэ сэдьхэлээ уяруулжа, олон юумэ бодомжолжо, хүнэй наһан соо ушардаг боро-хара толбонуудые илгаруулжа һураха аргыень олгоно. «Эхын захяа» гэһэн туужа буряад уран зохёолдо шэнэ һэбшээ асаржа, шэнэ долги эбхэрүүлһэн мэдэрэл түрүүлбэ. Автор буряад арадайнгаа ажабайдал, түүхэ, ёһо заншал тон һайнаар мэдэхэһээ гадуур, тэрэнээ хүгжөөн, залуу үетэндэ дамжуулан, энэ хорбоо юртэмсэдэ тэнсүүрииень оложо амидарха гээшэ үнэхөөрөөшье тон бэрхэтэй байһан тухайнь бодолнуудаараа хубаалдана».

Тиихэдэ багша мэргэжэлтэй Баяр Ширапов «Байгал» сэдхүүлэй хуудаһанууд дээрэ: «Энэ туужа зохёолшын бэлиг шадабарияа мүлижэ, түрэлхи хэлэнэйнгээ хүгжэлтын замда горитойхон хубитаяа оруулжа ябаһые гэршэлнэ. Хурса, тодо, уран хэлэтэй зохёол һургуулиин, илангаяа ахалагша классай хүүгэдтэ хүмүүжүүлгын талаар горитойхон нүлөө үзүүлхэ үүргэтэй», – гэжэ һанамжаяа тодорхойлбо.

Мүн «Байгал» сэдхүүлдэ «Эхын захяа» туужа тухай хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Елизавета Балданмаксарова, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Александр Лыгденов гэгшэд энэ зохёолой удха шанар тухай һаналнуудаараа хубаалдахадаа, тон хэрэгтэй зохёол саг соогоо бэшэгдээ гэжэ тэмдэглэһэн байха юм.

Д.Сультимовай удаадахи «Сагай эрхэ» туужа тухай педагогикын эрдэмэй доктор Сономбал Содномов тэмдэглэхэдээ: «Зохёол соо болоһон үйлэ хэрэгүүд, геройнуудай харилсалга ямаршье сагай үедэ хоорондонь ушардаг муу һанаан, атаа жүтөөн, худал хуурмаг ябадалнуудай үрэгүй дүндэ асардаг, һайн һайхан хэрэг үйлэ, нигүүлэсхы боди сэдьхэл хүн зоной ажамидаралые үнэн сэхэ, арюун замда гаргадаг гэһэн бодолнуудые автор зэргэсүүлэн зураглахадаа, нэгэ гэр бүлын байдал дээрэһээ үндэһэлбэ. Энэ зохёол нэгэ амисхалаар уншажа, сэдьхэлээ баясуулбаб, толгой соомни, һанаандамни ходол эрьелдэжэ байдаг олон тоото асуудалнуудай харюунуудыень тодорхойлбоб», – гэжэ «Буряад үнэн» сониндо бэшэһэн байха юм. Эдэ хоёр туужа болон үгүүлэлнүүдынь монгол хэлэн дээрэ оршуулагдаад, Улаан-Баатар хотодо ном боложо хэблэгдээ һэн.

Д.Сультимов хүүгэдтэ зорюулжа, зохёолнуудые бэшэдэг. 1993 ондо Буряадай номой хэблэлээр ном боложо гараһан «Гуталгүй гулабхаа» гэжэ номынь өөрын түүхэтэй. Буряад оронойнгоо хүүгэдэй һонирхол татахаһаа гадуур, Хитадай Арадай Республикын Үбэр Монголой Хайлаар хотодо хуушан монгол хэлэн дээрэ оршуулагдажа барлагдаад, эдир уншагшадай дура буляаба. Удаань энэ ном Улаан-Баатар хотодо буряад, монгол, хуушан монгол хэлэнүүд дээрэ хэблэгдээд, Буряадай уран зохёолой түүхэдэ түрүүшын иимэ алхам хэгдэжэ, гурбан хэлэн дээрэ нэгэ ном боложо гараад, Буряад Уласаймнай һургуулинуудай номой сангуудта тараагдаба. Энэ ном хуушан монгол хэлэ үзэлгэндэ туһатай байхань дамжаггүй. Энэ ном тухай буряад хэлэнэй багша ябаһан Роза Дашиева «Буряад үнэн» сониндо иигэжэ бэшэһэн юм: «Энэ номой рассказуудай удха, хэлэн үхибүүдэй гэнэн сэхэхэн ухаан бодолоор оршон тойроной ойлгосые ажаглан, уран тодо, уяхан тодо нугалбаритайгаар бэшэгдэнхэй. Уншахада, урматай онобшотойгоор һуурияа эзэлһэн жэнхэни буряад үгэнүүдээр баян байна. Энэмнай авторай түрэл хэлэнэйнгээ дундаршагүй баялигые гүнзэгыгөөр мэдэжэ, өөрынгөө маягаар тааруулжа, хүгжэм шэнгеэр бодомжотоёо тааруулан, аялгалан һубихань хэды һайхан бэ! Хошон зугаатай хурса үгэнүүд шэхэнэй шэмэг, сэдьхэлэй баяр болодогыень рассказ бүхэндэнь эли гаража ерэнэ».

Удаань Д.Сультимовай гуурһан дороһоо «Амиды зула» гэһэн ном «Бэлиг» хэблэл тунхаглажа, нара хараха хубитай байба. Энэ ном тухай Буряадай арадай уран зохёолшо Доржо Эрдынеев «Буряад үнэн» сониндо иигэжэ һанамжаараа хубаалдаһан юм: «Рассказуудынь, зүжэгынь арадай аман үгын зохёолнуудай маягаар бэшэгдэнхэй. Харин харуулһан ушар зүйлнүүдынь, зураглаһан хүнүүдынь мүнөө сагай. Хэлэхэ гэһэн бодолоо сэхэ хэлэнгүй, далдын аргаар зураглан харуулжа бэшэхэ гээшэ бэлэн бэшэ. Иимэ арга буряад прозодо хоморой зүйл болонхой. Доржо Сультимов иимэ аргаар зохёол бэшэхэ заншал һэргээбэ гэжэ найданаб. Энээниие ехэ ажалай үрэ гэжэ тэмдэглэхэ ушартайбди. Элинсэг хулинсагуудаймнай һургаалай ёһоор бэлиг гээшэ бэеэ магтуулхын талаан бэшэ, харин арадаа абаралсаха үйлэтэй хүнэй хуби заяан гэдэг юм!»

Уран зохёолшо Доржо Сультимовай зохёохы намтарай удаадахи хуудаһа ирахадаа, тэрэнэй оршуулһан зохёолнууд дээрэ тогтоёлши.

Оршуулгын далай... Ямар гүн удхатайб даа, - нэгэ хэлэнһээ нүгөө хэлэндэ оршуулжа, элитэ зохёолнуудтай уншагшадые танилсуулхадаа, одоол буян хэшэгтэй үйлэ хэрэг ха юм. Орёо удхыень дэлбэлэн гаргахын оногүй шэнги һанагдадаг мүрнүүд оршуулагшын урда һубарилдадаг. Оршон үе сагта Буряадаймнай түрүү зохёолшодой нэгэн болоод ябаһан Доржо Сультимов Монголой агуу зохёолшо Сэнгын Эрдэнын «Сэрүүн дуганай мүхэл», бэлигтэй зохёолшо Сэдэнэй Намсарайн «Үхэжэ болодоггүй оршолон» гэһэн зохёолнуудые оршуулжа, нэгэ боти ном болгон, бүридхэн гаргуулаа. Монгол орон нүүжэ ошоһон буряад угсаатанай хамалган хашалганай үедэ хэды зэргээр тулиһан, зобоһон, сагай шэрүүн долгиндо сохигдоһон, нэшэгдэһэн тухай үнэншэмэ сэхээр зураглагданхай зохёолнуудые тон баян, ойлгосотой, уран тодо хэлээр оршуулжа, уншагшадайнгаа урда дэлгэжэ шадаа.

Мүн С.Эрдэнын бэшэһэн рассказуудыень буряадшалаад, «Буряад үнэн» сониндо хэблүүлжэ, уншагшадай һонирхол татана. Тиихэдэ мүн лэ Монголой уран зохёолой классик болоһон Донровой Намдагай бэшэһэн «Хүгшэн шонын уляан» гэһэн туужа буряад хэлэндэ оруулаад, «Байгал» сэдхүүлдэ, «Буряад үнэн» сониной нюурнууд дээрэ хэблүүлхэһээ гадна, Буряадай радиогоор агаарай долгиндо өөрөө уншажа нэбтэрүүлээ һэн. Үбэр Монголой нэрэтэ зохёолшон Лигдэнэй хүүгэдтэ зорюулжа бэшэһэн «Гайхамшагта гурбан тулам» гэһэн зохёол буряадшалагдаад, һургуулиин номой санда тараһан байха юм. Харин Хүлэн-Буйр аймагай Шэнэхээн нютагай Согтын Жамсын бэшэһэн «Шэнэхээн нютагай түүхэ» хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Жаргал Бадагаровтай суг хамта хуушан монгол хэлэнһээ буряадшалжа, тэрэ зохёол эндэ һуудалтай зоноймнай һонирхол татажа, тэрэ үе сагай Шэнэхээн нютагай байдалтай, нүүжэ ошоһон зоной хуби заяан, ажал хэрэгүүдтэй дүтэ танилсуулха арга олгоо һэн.

Мүнөө үедэ Доржо Сультимов хадаа бэлигтэй аха захатан оршуулагшадай – Цыден Галсановай, Гунга Чимитовэй замаар дабшана. Сэнгын Эрдэнын зохёохы ажал ябуулгын орой болохо «Занабазар» гэһэн түүхэтэ, нилээн хүрмэгдэһэн байгуулгатай болон орёо хэлэтэй романай оршуулга хэжэ, «Байгал» сэдхүүлдэ хэблэгдэжэ эхилээд, уншагшадай һонирхол татана. Энэ роман дотор Монголой түрүүшын Богдо гэгээн (Үндэр гэгээн) Занабазарай гайхамшагта хуби заяан, тэрэнэй бүтээһэн, бэелүүлһэн хэрэг, үйлэнүүд тухай дэлгэрэнгыгээр, хүнэй сэдьхэл хүдэлгэмэ уранаар, уярхаар бэшэгдэнхэй юм.

Хани Барисаанай, Алтан Гадаһан орденуудаар шагнагдаа

Буряад Уласайнгаа соёл урлагай, уран зохёолой, түрэлхи хэлэнэйнгээ хүгжэхэ хэрэгтэ өөрынгөө аргагүй ехэ нэмэри оруулжа ябаһан бэлигтэй зүжэгшэн, уран зохёолшо, олониитын ажал ябуулагша Доржо Норбосампилович урагшатай ажалайнгаа түлөө Россиин Хани Барисаанай, Монгол Уласай «Алтан Гадаһан» одонуудаар болон медальнуудаар шагнагданхай. Россиин габьяата артист, Буряад Уласай арадай артист гэһэн нэрэ солотой. Хоёр удаа Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат.

Мүнөө Доржо Норбосампилович Сультимов дала наһанайнгаа үндэр дабаан дээрэ гарабашье, Монгол Уласай соёлой элшын үүргэ Ород Уласта дүүргэжэ, Буряад Уласайнгаа Толгойлогшын дэргэдэхи Ахамадуудай зүблэлэй гэшүүн юм. Буряад арадаймнай бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн болохо Доржо Норбосампиловичта саашадаашье, олон һайхан жэлнүүдтэ олониитын ажал эрхимээр бэелүүлжэ, түрэл арадайнгаа зүрхэ сэдьхэл, ухаан бодолыень уран хурса гуурһанайнгаа хүсөөр баяжуулжа, баясуулжа, һүр һүлдыень улам дээрэ үргэжэ ябахыень хүсэнэбди!

Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА, «Байгал» сэдхүүлэй эрхилэгшэ, Буряадай арадай ирагуу найруулагша