Уран үгэ. Бабжа-Барас баатарай солын эхин - 4

Гэртээ ерэнэ

Бабжа: – Заа, Тантяана, хүн ябаагүй гү? Зайгуул хамнигад энээрүү- тэрээрүү тагнуулаар ябана гээ һэн.

Тантяана: – Үгы, хэншье ерээгүй, ахай! Харагты, тогоон соогоо уһа хээб.

Хондоли: – Гал дээрээ уһа адхаагүй гүш?

Тантяана: – Үгы. Би мэдэхэб: һү, уһа адхаа һаа, галай заяаша сухалда­ха гэжэ.

Хондоли: – Заа, бэрхэш. Аха, яба­хамнай гү?

Бабжа: – Хондоли, ши бай, тээ бай­тараа галаа дэгжээгээрэй, абамнай дүтэлөө, мяха шанахабди.

(Бабжа тарагһаа гудамхяад яба­на).

3-ДУГААР ҮЙЛЭ. ДАХАЛАЙ БАЯНАЙДА

Дахалай баянтанай 3-4 гэрнүүд. Баруун урда захадань хэды бага, ехэ сэргэнүүд. Малай дал, хуһамагууд. Газарта зооһон һаднагуудта гүүнүүдые, унагадые уяха аргам­жанууд татаатай. Газаань ажалшад сүлөөгүй хүдэлнэ. Һамгад мушха­лаагаар, хэдэргээр, үбдэг талхяар хониной, гүрөөһэнэй арһа элдэнэ, сагаа дарана, сэгээ бүлэнэ. Эрэшүүл шарга, тэргэ заһана, дархална. Хаша­агай араар бодо малай арһа элдэдэг талхи харагдана. Бабжын Дахалайта­най хотон руу ороходонь, айхабтар томо хотошо нохойнь заапагар улаан амаяа ангайлган харайжа ерэһээр, хүлдэнь аһалдажа, арһа мяхынь шул­гара татаба. Бабжа хүбүүн нохойтой тэн-тэрээн носолдожо, амыень заа татаад, хажуу тээшэнь шэдэжэрхибэ. Өөрөө «ёо» гэжэ ёолобогүй.

Баянай һамган: – Һүй, энэ яндуул нохойемнай алаба бэшэ гү? Юу бэ­дэржэ наашаа ерээбши?

Баян: – Хэн шамай дуудаа, уряал табяа гү? Хайран нохоймнай, урдаа хараха хотошомнай, ай-ян даа!

Хүн зон: – Үү! Яаһан бүхэ, яаһан шадалтай, яаһан боро хүдхэ хүбүүн гээшэб, оройдоошье ёолоно- ёгшоногүйл! Хүрхэгэр сээжэтэй, хүдэр бэетэй! Иимэ баатарнууд ур­габал, ямаршье хамнигад, солонгууд бидэндэ аймшагтай бэшэ-э! Хареэ- даа!

Муу һанаатай хүн: – Энэ нойтон мунсаш томо болоходоо юу харуул­хаб үшөө! Аймшагтай аюултай ами­тан бологшоб, бурхаан! Дүтэ ойгу­урнь ябахаа түбэгшээхээр бологшоб!

Бабжа: – Хүнүүдэй харааха, маг­тахадашье тоожо, дүтэ абанагүй, хашалгүй эжытэеэ хөөрэлдэн зогсо­но.

Эжы: – Ай-ян гэжэ даа. Барһамни, дэмы ерээш даа, өөрөө нэгэ аргаар талхидахал һэн бэзэб. Энэ шулгар­хайеш зууһан нохойн үһэ шатаажа, үнэһынь шарха дээрэш хэхэ байга­абди.

Бабжа: – Эжы, һанаагаа бү зобог­ты. Би яданагүйб, өөрөө эдэгэнэ бэзэ.

Эжы: – Ноён ахай, Бабжа нам­тай талхи тойролсохо гэжэ ерээ, хүлисэжэ хайрлыт.

Баян: – Ошогты тэрэ талхидаа. Таанарһаа юу оложо эдихэбши. Хай­ран хотошомни!

Баянай һамган: – Тодхор шэрэхэһээ ондоо юумэ үгы. Дүүргэгты мүнөөдэртөө. Арһан хэ­рэгтэй болоо.

Эжынь хүбүүгээ аргагүй хайрлана, шархыень үлеэнэ, таба һалаа наб­ша шархадань хэнэ. Бага дохолоод, Бабжа хашалгүй, хүнгэхэнөөр талхи тойроно. Олон зоной нюдэн дээрэ болоһон тус ушар ерээдүй баатарай энэ нютагта ургажа байһые гэршэ­лээ. Арһа талхижа дүүргээд, Бабжа эжытэеэ гэртээ хариба.

4-ДҮГЭЭР ҮЙЛЭ. АБЫН ОЛЗО

Удангүй Бабжа хүбүүн юһэн наһаяа гүйсэбэ. Эсэгэнь агнуу­рида ябатараа, хүхэ хүмэг хабса­гайн хүндыһөө баатар хүнэй бага­жа зэбсэг, хуяг дуулга, түгэс номо һаадагтайнь оложо асараа бэлэй. Энэ ушар тухай хөөрөө дэлгэе.

Боро хараан. Газаа мориной та­бараан дуулдаад, сэргын ойро мо­рин турьяба. Нохой хусанагүй, хэ­бэрынь гангинан эрхэлнэ. Бабжа хазаар тогтоон абахаяа газаашаа га­раба. Хондоли Тантяана хоёр: «Аба ерээ!», - гэлдэн, хойноһоонь гүйжэ гаранад. Хүхэльбын хүбшэ руу агну­урида гараһан Бүхэ Бэхи тон ехээр маһалзанхай, хүбүүдээрээ хүндэхэн ганзага баринхайнууд гэртээ орожо ерэбэ.

Эжы: – Үү, аба ерээгта? Олзотой, омогтой.

Аба: – Олзотой даа, Тэнгэри бурха­най хайраар. Мяхан бэлэн, булгалаа­тай, түргөөр мяхаа шаныш. Хангайм­най ганса тураг хайрлаа бэшэ, одоо юунтэйш жэшээгүй нангин бэлэг үршөөбэл.

Эжы: – Үү, ямар бэлэг? Хүбшэ соо юу ололтой юм бэ? (Галаа дэгжээн тогоон соогоо мяха шанажа захална).

Аба: - Заа, харагты! Ууган Бабжын­гаа 9 наһа гүйсөөд байтар, ёстой дэ­эдын үршөөлтэй иимэ ехэ бэлэг ол­добо. Юрэдөөл, энэ миин ушар бэшэ, нэгэл удхатай олдоо гэхэ байнаб. Бо­олтотой ехэ бараа задалжа, баатарай багажа гаргаба.

Булта – Үү! Өө! Пэй!

Эжы: – Одоо гайхалтай! Баата­рай түгэс үмэдхэл, зэр зэбсэгтэеэ! Хаанаһаа олообта?

Аба: – Үни гэртээ харихал хэбэртэй ябаһан аад, хүлни өөрөө, татуулһан шэнгеэр, нэгэ эгсэ гэгшын үндэр хаб­сагайда хүрөөд, арай-ёохон өөдөө абирбаб. Нэгэ нэгшэгэр хүхэ хүмэг соо үхэр шулуугаар бүглөөтэй агы нүхэн харагдаба. Шулууень татажа, агы руу хабшуулдан-барин оробоб. Шэб харанхы агы соогуур тэмтэрэн ябатарнь, гэнтэ наранай элшэ ходо­рон ороод, нэгэ тэбхэр шулуун дэ­эрэ сэхэ тудажа байба. Тэрэ шулуу хүдэлгэн гэһээмни, энэ ехэ баялиг олдобо ха юм даа.

Хондоли: – Хүн гүрэнэй баатарну­удай бэшэ юм гү?

Бабжа: – Богдо Чингисхаанайш үеын сэрэг энээрүү ябааб даа.

Аба: – Энээрүү ябаагүй сэрэг хо­мор. Түүхэдэ болоһон байлдаан, ту­лалдаанууд тоогүй. Зүгөөр энэ сохом монгол туургата баатарай хубсаһа зэбсэг гэхээр лэ (Боолтотой багажа зэбсэг, хуяг дуулга, годлинуудтай номо һаадаг гаргажа, һэеы гэрэйн­гээ дээбэриин забһараар хабшуул­хаяа забдаба). Удамдаа хүргэбэ бэшэ гү?

Эхэ: – Нээрээш, нюуһан юумэн ол­дохол хүндээ олдодог гэгшэ гүбүү.

Аба: – Урдын үбгэдэй Ойхон ба­абайда ошожо, Арын 13 ноёдто мүргэһэнэй уг шалтагаан бэшэ гү даа?

Эхэ: – Ай, тэнгэри бурхад!

Бабжа: – Аба, хүлеэд гыт! Хара­жа үзэел. (Хуяг дуулга үмдэжэ үзэбэ. Номо һомыень хүбшэлэн татажа үзэхэдөө, ядалсабагүй. Абынь татаад үзэхэдэ, хүшэрхэн татагдаба. Хондо­лиин хүсэн багадажа, хүсэд татажа бирабагүй. Тантяана юрэл эльбээд абаба).

Аба: – Тэли даа. Яг лэ Бабжадам­найл үгтөөл хадаа.

Эжы: – Бидэнһээ баатар хүбүүн түрэбэ гээшэ гү?

Хондоли, Тантяана: – Манай ахай баатар, манай ахай баатар!

Эжы: – С-шүү. Тад нюуя. Аймшаг­тай. Хамнигад дуулабал, Бабжадам­най хоро хүргэхэ.

Аба: – Одоо хэндэшье бү хэлэгты!

5-ДУГААР ҮЙЛЭ. УРЯАЛГҮЙ АЙЛШАН

Бэхи Бүхэтэнэй зуһаланда

Аба: - Гэрһээ гарангүй байг­ты, иишэмнай зайгуул хамнигад тагнан, унхидан ябана. Хүнэй мал адууһа, һамгад басагадтайнь, үри хүүгэдтэйнь гэнэдхээн туужа абана гэлсэнэ. Намайе баатарай хубсаһа, зэмсэг олоо гэжэ мэдэһэндэл, яата­раа наашаа харгылнаб.

Эжы: Юрэдөөл, һэримжэтэй байг­ты. Хамнигад гэнтэ добтолжо болохо бшуу.

Хүбүүд гэрэйнгээ арын һүүдэртэ нүхэ малтажа дүүргээд, хашалта хэнэ. Абань томо хүхүүртэй айраг асаржа хэнэ.

Аба – Гүүтэй һаа, сэгээ хэхэ байга­абди. Айрагнайш һайхан умдан даа.

Эжы – Шара набшымнай халуун сэнгүү даа. Үнеэмнай һүтэй, һүниинь зөөхэйдэл. (ооголно) Бабжаа, энэ су­ухатай шара тоһо абаашажа хэл даа.

Хондоли – Би торхотой сагаа аба­ашам гү?.

Бабжа – Торхыншни хабхаг оёор хоёрынь хуша модоор хэгдэнхэй.

Тантяана – Юундэ?

Эжы – Хуша модон амһарта соо эдеэн муудадаггүй юм, муха.

Тантяана – Би юу абаашахабиб, эжы?

Эжы – Шамда түйсэтэй тибһэ үгэе. Хожом тибһэтэй үрмэ хэхэбди.

Тантяана – Мойһон, долоогоно ху­рууднай байна. Эжы, хатааһан манги­раа нүхэн соо хэхэгүй гүбди даа?

Эжы - Үгы, мухаадии. Туулмаг соо­гоо, эргэнэгтээ байхадаа яахашьегүй.

Аба – Заа, би ябахам даа. Хэдэн эрэшүүл хойшо ябаад ерэхэмнай (ганзага сумаагаа абана, газаа мори­ниинь заадана).

Эжы – Һайн ябагты, урагшатай. Бишье ябахам. Далахай баянда на­марай хониной арһаар шэнэ дэ­гэл оёноб. Нэхы арһан бэшэ хадаа хүнгэхэн дэгэл болохо. Заа, хүүгэд, гэрээ хараад һуугты, бү гарагты гэрһээ.

(Гэртэхин гаража ошонод)

Хүбүүдэй шагай наадажа байтар, үүдэн сэлигдэжэ, нэгэ муухайшаг ню­дэтэй хамниган хүн орожо ерэнэ.

Хамниган – Бүхэ Бэхиин үтэ хор­хойнууд, исалжа бисалжа байнагта?

Тантяана – Бидэ хорхой бэшэбди, бидэ хүбүүдбди.

Хондоли – Харанагүйгта, шагай наадажа байхыемнай.

(Үргэлжэлэл.

Эхиниинь урдахи дугаарта)