Уран үгэ: Бабжа-барас баатарай солын эхин - 6

 Хондоли: – Эндэ гоё газар байна.

Тантяана: – Эндээ байя. Би эндэ бууһайб гэжэ һананаб.

Аба: – Зай, олоороо хэлсэһэн өөгүй. Нэгэн дуугаар энэ газартал сэргээ зоохо болоо гүбди даа.

Эхэ: – Гал гуламтаяа зохёоё. Хэды болотор хэсэжэ ябахабибди даа.

Онон мүрэнэй хойто тэбсэг дэ­эрэ, үндэр уулын бооридо Бүхэ Бэ­хитэн хуушан шара эшэгы гэрээ та­бижа түбхинэбэ. Гурбан хүбүүдынь хүнэй зэргэ тэнжэжэ, эхэ эсэгын урдаа хараха түшэг тулга боложо байба. Ууган Бабжань ан гүрөөл ол­золдог, холо ойгуур ажаһууһан Хо­риингоо аха дүүнэртэй золгодог, танилсадаг һэн. Бата зантай, баатар шадалтай хүбүүн олоной сэдьхэл буляажа, зоноо ударидажа ябаха бэлигтэй байһанаа гүйсэд харуу­лаа. Бүхэ Бэхитэнэй Бабжа хүбүүн бараг эрэ боложо, баатар хүнэй шэнжэ харуулжа ябаһан тухайнь холо ойгуур һураг суу тараба. Тиин Урда-Монголой эртын үһөөтэ уля­ад хамнигадташье тус мэдээн дуул- даба.

9-ДҮГЭЭР ҮЙЛЭ. ХАМНИГАДТАЙ ТУЛАЛДААН

Уляад хамнигад үһөөгөө нэхэжэ, Бабжа хүбүүе барижа хороохын тула гуша гаран һаадагта сэрэг гулидхан, тэдээн тээшэ дабхиба. Тиин төөнтэй хээр моритой, түмэр дуулгатай, түлхэшэ онготой, шэрүүн шарайтай Турлааг Айбала гэжэ нэрэтэй бөө тус сэрэг дахуулан ударидаа. Удангүй тэдэ үерлэжэ һалбайһан Онон мүрэнэй эрье тулажа ерээд, хайшан гэжэ хаагуур гараха тухай ярилдан хэлсэбэ.

Турлааг Айбала: - Онон мүрэн һабаараа мушхарбал, һаад татажа долгитобол. Зай, яалай!

Туһамарша: – Тээ тэрэ Бүхэ Бэхи­тэнэй отог харагдажа байнал!

Турлааг Айбала: – Эрэ хүн зориһондоо гэжэ энэ мүрэниие яа­жашье һаань гаталха ёһотойбди! Мо­рёороо һамаруулаад гарая!

Туһамарша: – Урагшаа! Онон ха­тамнай, гаргыт, хамһыт, оодон мо­риднай, шадалаараа һамарыт!

Тиин тэрэ уляад хамнигадай ха- заар моритод һүртэйгөөр долгилһон мүрэниие гаталжа, Бүхэ Бэхитэн тээ- шэ шэглэн дабхихадань, үглөөнэй наран урга сасан байгаа.

Харин иимэ олон зоной гэнэдхээн буухые огто хүлеэгээгүй Бабжа Хон­доли Тантяана хоёр дүүнэрээрээ гэр­тээ сайлажа һууба.

Гэнтэ газаань моритой хүнүүд ха­таралдан ерээд, шаг шууяанай га­рахада, Бабжа хүбүүн түргэн гэрһээ гараба. Пэгшэгэр багажа зэбсэг­тэй, һаадаг номотой жагсамал сэ­рэг ерэнхэй, тэдэнэй урда захадань төөнтэй хүрин моритой, түмэр дуулга малгайтай түрүү ноёниинь хэбэртэй, бадарган шанга хоолойгоор хаахир­ба:

Үһөөтэ юумэ үлэ хүтэл дээрэ гэдэг,

Одоол шамтаяа ушарбабди.

Зай, Бабжа хүбүүн,

Бэеэ бэелээ байнаш,

Баатар хүсэтэй болоо гүш?

Шинии төөлэйдэ ерээбди!

Ши маанадһаа һүрдэн айжа,

Төөлэйгөө табин залаха гүш?

Түргэн намда харюуса!

Бабжа: – (Оройдоошье бахардан

айнгүй харюусаба):

Би хүн гэжэ хүнэй

Хүбүүн байһан тула

Эрэ хүнэй ёһондо

Ээмэй хүсөөр туршалсахаб,

Эрхын хүсөөр үзэлсэхэб!

Таанар ёһо журам мэдэхэ

зон хадаа

Түр зуура хүлеэн соёрхыт!

Турлааг Айбала: – Зай, болоно.

Бабжа түргэн гэртээ орожо, хуяг дуулгаяа үмдэжэ, багажа зэбсэгээ зүүгээд, үнэн бэеэ бэелэн, үргэн сээ- жэтэ, үндэр бэетэ, бар хүсэтэ, баатар шэнжэтэ болоод гаража ерэбэ.

Бабжа: – Зай, хүндэтэ айлшад, ма­най тулалдаха газар гэбэл, баруун- хойто Болзоотын боро толгойн орой дээрэ. Түрүүн би ошоһуу! Харин таа­нар хойноһоом ошооройгты. Тэндэ эбээрээ хэлсэжэ, байлдаанайнгаа болзор элирүүлхэбди! (Бабжа гүйжэ ябашаба).

Турлааг Айбала: – Сэрэгүүд, хойноһоонь шамдан ошоё, тэрьедэ­жэ болохо!

Хамнигадай сэрэг Бабжын хойноһоонь ошобо. Бабжа урдаһаань угтажа, номо һомоо хүбшэлэн, оно­лон татажа хашхарба. Хадын модон сууряалба, ойн модон эрьебэ. Сэрэг­шэдэй морид хуухиран собхорол­дожо, хара һалхин хааяба, хамхуул үбһэн хиидэбэ. Иигэжэ байха үедэ Бабжа (зосоогоо шэбшэн) хэлэбэ:

Таанар

Һүрэглэн олоороо жагсаһан

Һүртэ сэрэг байнат.

Харин би

Болзоотын боро толгойдо

Гансааран зогсоном.

Минии

Яһан бэхижээгүй,

Шуһамни эдеэшээгүй,

Бэемни гүлмэр залуу,

Сэдьхэлни уян зулгы тула

Би түрүүн эхилһүү!

– гэжэ хэлээд, сэрэгшэдэй түрүү ноёной төөнтэй хара мориной байжа ядан, өөдөө собхорхо үедэ хуягайнь забһар руу мэргэлэн шэбшэбэ:

Түрүү ноён

Турлааг Айбалын

Алаг эреэн зүрхыень

Алдангүй тудаарай!

Ами бэеынь хороожо,

Алдалуулжа унагаарай!

– гэн, номо һомоо шэбшэн харба­жархихадань, түрүү ноён Турлааг Ай­бала гэгшэнь үхэдхэн унажа, төөнтэй хүрин мориниинь алдалһан эзэнээ тойрон гүйжэ байба.

Энэ үедэ Бабжа хоёрдохиёо харба­жа, бахардаһан сэрэгшэдэй долоон хүниие гансата унагааба. Тиихэдэнь хамниган сэрэгшэд һүрдэн айжа, гэдэргээ тэрьедэбэ. Бабжа түргэхэн түрүү ноёной төөнтэй хүриниие хурылан шэбшэн барижа унаад, тэрьелһэн сэрэгшэдэй хойноһоо хүсөөд, мүн лэ долоон сэрэгшэдые харбажа унагааба. Онон мүрэндэ хүрэжэ ерэхэдэнь, мүнөөхи сэрэгшэ­дэй хахадынь уһа тамаруулан гаража ябаба. Тэдээниие харбан хороохо ар­гатай байбашье, Онон мүрэнөө дай­садай шуһаар бузарлахаһаа тэбшэ­жэ, амиды үлэһэн сэрэгшэдынь үгэ залган, нютагтаа бусажа ошохыень гэжэ орхиһон бэлэй.

Тиин Бабжа хүбүүн дүүнэртэеэ суг дайсадһаа үлэһэн арбан дүрбэн морииень туужа хорёодоо оруулаад, хуяг дуулга, багажа зэбсэгээ тайла­жа хадагалба. Тэрэ сэрэгтэй дай­лалдаха үедөө ундаа ехээр хүрэһэн тула һуулга һуулгаар айраг тарагаа гудамхин уужархиба. Айрһа, мяха бүхэли бүхэлеэр залгиба. Тиигэжэ хүсэ шадалаа һэргээбэ. Һүүлээрнь дүүнэртэеэ хамһажа, һайн мо­ридыень барижа, хоёр-гурбаар зэргэшүүлэн хүллөөд, дүүнэрээ һуулгаба, өөрөө төөнтэй хүриндэнь мордобо. Тиин мүнөө алдалһан дай­садай хүүрые тэргэдээ тээн аша­жа, ондоо тээшэнь холо абаашажа хүдөөлөөд, дээрэһээнь элһэ шорой­гоор хушажа далдалаа гэхэ.

ТҮГЭСХЭЛ

Дайсанаа дараһанай удаа гурбан хүбүүд гэртээ ерэжэ, моридоо мул­талан уяад, гэртээ орожо, хоолложо байха үедэнь эхэ эсэгэнь ерэбэ.

Аба: – Үгы, энэ газаамнай хаанаһаа иимэ олон адуун бии болошооб?

Эхэ: – Хүнэй адуу туужа асараагта?

Бабжа: – (Мүнөө болоһон ушар тухай эхинһээнь эсэс хүрэтэр хэлэжэ үгэбэ). Тиигэжэ энэ адуун манай бо­лобол даа.

Эсэгэ эхэ хоёрынь ушарынь ойл­гожо, сэдьхэлээ амаржа, эдеэ хоолоо барижа, ан-бун гэбэ.

Эсэгэ: – Бабжа, ябаад ерэе. Дүрбэн зүг, найман хизаараа тойрожо, холо саагуур тойрон ябажа, мүр сараагаа тамгалая.

Бабжа: - Эдэ морид манай ябаһан мүр сарааһаа гаража ошохогүй гэжэ шэбшэжэ ерэхэ гүбди?

Аба: – Зүб ойлгоош, үгы гэбэл, ондоо тээхи морид хүнэйдэ байжа үгэхэгүй, тэрьелхэ. Тиигээд моридоо өөһэдынгөө гараар заһажа, һойжо табия.

Бабжа: – Тиин тэдэ манайхиһаа сааша ябахагүй болохол.

(Гэртээ бусажа, нютагайн­гаа хүбүүдээр тэдэ моридоо өөһэдын мүртэ оруулжа, зайлажа ошохогүйгөөр шэбшэн табиба, таа­нар манай морид болобот гэжэ ойл­гуулба).

Үглөөдэрынь Бүхэ Бэхитэн айл аймагаа дуудажа найрлаба, хүхибэ. Хойто үдэрынь олоороо аба хайдаг­та гаража, арбан һалаата эбэртэй буга хандагайнуудые булгалжа аса­раад, ехэ тогоонуудые тодхон шана­ба. Айл хүршэнэрынь ерэжэ, найрай шэрээ бэлдэлсэбэ, арза хорзо нэ­рэлсэбэ. Бүхэ Бэхи дунда Хондоли хүбүүгээ абаад, Онон мүрэн ошожо, гүльмэдэнь ороһон томо тула, хил­мэ, гутаар, хадари, зэбгэн гэхэ мэтэ загаһадые тэргээр дүүрэн асаржа сонгообо, шараба, элдэб янзын эдеэ унданай түхеэрэлгэ элбэг дэлбэгээр хэбэ. Дүрбэдүгээр үдэрэй үглөөнһөө эхилээд, гурбан хоногой найр наа- даяа эхилхын урдахана Бүхэ Бэхи дүхэригэй дунда орожо, иигэжэ амаршалба:

Галзууд ахамад – даахай,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Хуасай отогтон – хандагай,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Шарайд отогтон – буга,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Хүбдүүд аха дүүнэр – бүргэд,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Харгана отогтон – бүрэхүй,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Бодонгууд отогтон – шоно,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Худай отогтон – шэлүүһэн,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Гушад отогтон – хуры,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Батанай отогтон – шандаган,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Хальбан отогтон – араата,

Ураагаартнай мэндэ амар!

Сагаан отогтон – буура,

Ураагаартнай мэндэ амар!

– гэжэ 11 эсэгэтэниие амаршалан ёһолһоной удаа сай манжа, сагаан эдеэ, төөлэй мяха хоол барихыень мэдүүлжэ, найрай ушар шалтагаа элишэлбэ.

Бүхэ Бэхи: - Таанар, аха дүүнэр, Балжан хатантаяа тэшхэжэ, энэ хой­то зүг нүүжэ ерэхэ сагтатнай би арга хабагүйдэжэ, тэндээ үлэһэн байнаб. Тиин намайе уляад хамнигад хашан харшалжа, үзэн ядажа байхадань, Бабжа хүбүүмнай бидэнээ аршалһан байна.

Тиин хүбүүнэйнгээ баатаршалга габьяа тушаа хуруу хухадгүй хөөрэжэ үгэбэ.

Тиихэдэнь найр хуримда байһан хамаг зон иимэ гайхамшаг мэдээ дуулахадаа, баяр баясхалангаар сэдьхэлээ халижа, Бабжа хүбүүгээр омогорхон, магтан, дарья табилда­ба. Хойморто һууһан галзууд отогой хабагай хүхүүрэй буурал толгойтой, һоёо һахалтай, томо бэетэй, томоо­той янзын үбгэн түрүү һууриһаа бо­добо.

Үбгэн түрүү: - Би энэ баяр баяс­халанта ушараар эндэ сугларһан аха дүү хори отогуудай хамаг зо­ной үмэнэһөө Бүхэ Бэхиин хүбүүн Бабжа баатарай солыень дууда­жа, Бабжа-Барас баатар гэһэн ал­дар нэрэ үгэхыемни зүбшөөн со­ёрхыт! – гэжэ хэлэхэдэнь, хамаг зон бүгэдөөрөө зэргэ һууриһаа бодобо.

Хамаг зон: – Бара, бара, бара даа, – гэжэ хашхаралдан, дэмжэн байба. Энэ үдэрһөө эхилэн, Баб­жа-Барас баатар гэжэ алдаршаба. Иигэжэ найр хурим үдэр һүнигүй гурбан хоногто наяруулжа, эрын гурбан наада наадуулжа, хүхюун дорюун шог зугаа, дуу шуу дэлгэ­жэ сэнгэлдэн, нютаг нютагаараа тараһан гэхэ.

Зохёолдо хэрэглэгдэбэ: Бабжа- Барас тухай домогууд, арадай хөөрөөн, түүхэ, угай бэшэгүүд г.м.