Хүмүүжүүлгын аша туһа ехэ

Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат дүүргэгшэд һуралсалайнгаа гуламта ходо дурсан ябадаг. 40 гаран жэлэй саада тээ һургуулияа түгэсхэһэн Фёдор Иванович Дархановай хөөрөө шагнаад, тэрэ үеын байдал нюдэнэйм урда мүнөө боложо байһандал үзэгдөө. Хэды үндэр наһатай болобошье, бүхы багшанараа, хүмүүжүүлэгшэдые нэрэ обогоорнь һанаад ябахань гайхалтай. Мүн үетэн нүхэдөө мартаагүй ааб даа. 73 наһатай аха захатанай дурсалгануудые дурадхахамнай.

Кабанскын аймагта һуража байтараа, интернат-һургуулида 8-дахи класстаа ороо һэн. Олон жэлдэ суг хамта һураха үхибүүдынь Фёдорые ухаангүй һайнаар угтажа абажа нүхэсэһэн байна.

- Тиихэдэ булта намайе муугаар хараагүй. Хүсэ шадалаа туршалсаагүй. Абаһаар лэ тэдэ намда туһалжа захалаа. Тиимэһээ шэнэ гуламтада түргөөр дадаһан байнаб, - гэжэ Фёдор Иванович хөөрөөгөө эхилнэ.

Интернадта тэрэ үедэ юрын ажалшадай үхибүүд һурадаг байгаа. Хонишодой, һаалишадай, олон үхибүүтэй гэр бүлэнүүдэй, үншэн хүүгэд иишэ һурахаяа эльгээгдэдэг байһаниинь һайшаалтай. Нэгэ адли оршон байдалда үндыһэн үхибүүд бэе бэедээ туһалаа ааб даа.

Фёдор Дархановай хэлэһээр, суг хамта арба гаран хүдөө аймагһаа ерэһэн хүбүүд, басагадтай нэгэ класста һурадаг һэн. Һургуули 37 хүн тиихэдэ дүүргэжэ гараа.

- Мария Булгатовна Осодоева манай классай хүтэлбэрилэгшөөр 8-дахи ангида хүдэлөө. Удаань Дмитрий Арьяевич Цыдыпов болон Серафима Бадмаевна Бодиева гэгшэд аха класста маниие хүтэлбэрилөө. Бидэндэ мэдээжэ хүнүүдэй эжынэр багшалаа. Жэшээнь, суута боксёр Веллингтон Баранниковай эжы, Елена Глебовна Протасова. Мүн тиихэдэ мэдээжэ уран зохёолшо Николай Дамдиновай эжы, Хандама Дугаровна, буряад хэлэ ба литература заагаа. Бусадшье багшанараймни хэшээлнүүд нюдэндэм элеэр харагдажа байдаг, - гэжэ хүндэтэ ветеран хөөрэнэ.

Һайн хүмүүжүүлгэ

Үхибүүд һургуулиһаа гадна эдэбхитэйгээр ниитын ажаябуулгада хабаададаг байгаа. Фёдор Иванович эгээл эдэбхитэй һурагшадай нэгэн байһан юм. Ритмикын хэшээлнүүдтэ һонирхожо ябадаг байһанаа энеэбхилэн хэлэнэ. “Бальна хатарта дэмы һураагүйбди. Наһандамнай хэрэгтэй болоо”, - гээд, аха захатан мэдүүлнэ.

Түрүүшын үдэрһөө хойшо хамтын байрада эдир Фёдор бултантай адли байһан юм. Елена Михайловна Дармаевагай ударидалга доро бүлэг хүмүүжүүлэгшэд үхибүүдтэ һайнаар хандажа, бүхы байдалдань туһа хүргэдэг байһыень онсолон тэмдэглэнэ.

- Бэе бэедээ туһатайгаар хамтын байрадаашье, һургуулидаашье ажамидардаг һэмди. Долоон хоног бүхэнэй нэгэ үдэр үхибүүд багшанарай, хүмүүжүүлэгшэдэй уялгануудые ээм дээрээ даажа абадаг байгша һэн. Аха классуудай үхибүүд сооһоо заал һаа энэ үдэр захирал шэлэгдэдэг бэлэй. Мүн багашуулдаа хүмүүжүүлэгшээр дээдэ ангиин үхибүүд хүдэлдэг һэн. Долоон хоногто нэгэ удаа угаалдахаяа бани ошодог һэмди. Ахамад классай үхибүүд хүмүүжүүлэгшэдтээ, нэн түрүүн багашуулые угаахадань туһалдаг байгаа. Һүүлдэнь лэ өөрөө банида орохош. Хотын зарим үхибүүд бүлэгөөрөө дахасалдаад, банида ошожо ябадахадамнай, “инкубаторские” гэжэ маанадые шоглогшо һэн.

“Туяа” лагерьта хүдэлжэ, үбэлдөө эдихэ хоол бэлдэдэг һэмди. Огородой эдеэ баянаар тарижа, ой модон соо һархяаг, жэмэс суглуулхаш даа. Һүүлдэнь тэрээгээрэмнай бэлдэһэн амтатай эдеэгээр Мария Константиновнагай ударидалга доро хүдэлдэг тогоошод хооллуулдаг һэн.

Үшөө тиихэдэ класс бүхэн өөрын сэбэрлэхэ дэбисхэрэй түлөө харюусалгатай байгаа. Хэндэшье хэлүүлэнгүй, тэрэнээ саһа уһанһаа гү, намаанһаа сэбэрлэдэг һэмди. Бог шорой эндэ тэндэ хаяха гэжэ ойлгосо маанадта үгы һэн, - гэжэ Фёдор Иванович һонирхолтойгоор зугаална.

Наһанай нүлөө

Захиралнууд - Сергей Семёнович Дмитриев болон Доржо Балехаевич Бутуханов - үглөө бүри хамтын байра ерэжэ, хүбүүд, басагадтай хамта үглөөнэй зарядка хэдэг байгаа. Залуу Фёдор Ивановичай ерээдүйн мэргэжэл шэлэлгэдэ энэ үйлэ хэрэг тон ехээр нүлөөлһэн байна. Физкультурын багша Михаил Будожапович Митыпов тон ехэ өөрын хубита оруулаа.

- Һургуулиимнай багахан спортын зал үдэр бүри үглөөнһөө үдэшэ орой болотор хүдэлдэг байгаа. Манай багша Михаил Будожапович элдэб секцинүүдые үнгэргэхэ. Футбол, волейбол наадахадаашье бэрхэ, бэлигтэй хүнгэн атлет олон үхибүүдые физкультурын талаар хүмүүжүүлжэ гаргаа. Амаралтые амаралта гэнгүй, спортынгоо зал ошоод лэ байдаг һэмди.

Тэрэ үедэ интернадаймнай волейболой команда холо ойгуур суутай байгаа. Хүдөө ажахын академиин, “Динамо” бүлгэмэй команданууд нүхэсэлэлэй наадануудые ходо үнгэргэжэ, хамтын һорилгонуудые хэдэг һэн. Тиихэдэ минии олон үетэн нүхэд волейбол наадажа үндыгөө.

Дулаан хаһын тогтоходо, хэшээлнүүднай түбэй стадион дээрэ болодог һэн. Тэндэ һургуулиимнай мүрысөөнүүдшье бологшо бэлэй. “Буряад үнэн” сониной шангуудта хүртэхын түлөө эстафетэдэ хабаадаһанаа һанагшаб. Газетын байшан хүрөөд, гэдэргээ Соведүүдэй талмай дээрэ хабаадагшад бусадаг һэн. Нэгэ дахин талмай руу өөдөө гүйгөөб. Харин үбэлдөө Аршаан һуурин ябагаар ошожо, санаар ябадаг һэмди, - гэжэ ерээдүй спортын хүдэлмэрилэгшэ һанамжална.

Интернат һургуулиин дэргэдэ эдэбхитэйгээр боксын секци хүдэлдэг байгаа. Олон мэдээжэ тамиршадые бэлдэһэн Александр Бадмажапович Ринчинов хүтэлбэрилдэг һэн. Фёдор Ивановичай сугтаа һураһан олон хүбүүд боксдо дурлажа, тамиршад болоһон байна. Классайнгаа хүбүүдээр тэрэ нэгэ бага боксооршье бэеэ һорижо туршаа. Нэгэ класста һураһан, хамтадаа нэгэ таһалгада байһан Борис Жамьянович Зориктуевые мэдэхэгүй хүн Буряадта олдохогүй. 1972 оной Олимпиин наадануудта хабаадаһан габьяатай юм.

Спортын иимэ ехэ нүлөөн доро үндыһэн Фёдор Иванович хожомынь физкультура болон спорттой хуби заяагаа ниилүүлээ.

PS: Фёдор Иванович Дарханов удаадахи дугаарта суг хамта һураһан үетэн нүхэд тухай хөөрэжэ үгэхэ, мүн Москва, Ленинград хото ябаһан тухайгаа һонирхолтой зугаа дэлгэхэ.